Sevgili öğrenciler,

Bu ders notu, 9. sınıf coğrafya müfredatında yer alan "Coğrafya Biliminin Gelişimi" ünitesini kapsamaktadır. Coğrafyanın İlk Çağ'dan günümüze kadar nasıl bir değişim ve gelişim gösterdiğini, bu süreçte bilime katkı sağlamış önemli coğrafyacıları, kaşifleri, onların eserlerini ve modern coğrafyanın temelini atan düşünürleri anlamak, bu konudaki başarınız için kritik öneme sahiptir. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarınızı yapmanız ve bilgilerinizi pekiştirmeniz için hazırlanmıştır.

Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişim Dönemleri

Coğrafya bilimi, insanlık tarihi boyunca farklı medeniyetlerin ve düşünürlerin katkılarıyla sürekli gelişmiştir. Bu gelişimi dört ana dönemde inceleyebiliriz:

• İlk Çağ Coğrafyası: Coğrafya, daha çok gözlemlere dayalı tasvirler, seyahat notları ve felsefi yaklaşımlarla şekillenmiştir. Dünya'nın şekli ve büyüklüğü hakkında ilk fikirler ortaya atılmıştır.
• Orta Çağ Coğrafyası: Avrupa'da coğrafya biliminin duraklama yaşadığı bu dönemde, İslam dünyası coğrafya alanında büyük ilerlemeler kaydetmiştir. Seyahatler, gözlemler ve matematiksel hesaplamalarla haritacılık ve bölgesel coğrafya gelişmiştir.
• Yeni Çağ Coğrafyası (Coğrafi Keşifler Dönemi): Coğrafi Keşifler ile birlikte dünya üzerindeki bilgi birikimi hızla artmış, yeni kıtalar, deniz yolları keşfedilmiştir. Bu durum, haritacılığın ve denizcilik coğrafyasının gelişimine büyük katkı sağlamıştır.
• Yakın Çağ (Modern) Coğrafyası: Coğrafyanın bir bilim dalı olarak kurumsallaştığı, farklı alt dallara ayrıldığı ve bilimsel yöntemlerin kullanıldığı dönemdir. Fiziki ve beşerî coğrafya alanında önemli teoriler geliştirilmiştir.

Önemli Coğrafyacılar, Kaşifler ve Eserleri

Her dönemin kendine özgü önemli isimleri ve onların coğrafya bilimine katkıları bulunmaktadır:

İlk Çağ Coğrafyacıları

• Herodot: "Tarihin Babası" olarak bilinir. Gezdiği yerlerin coğrafi özelliklerini, insanlarını ve kültürlerini eserlerinde detaylıca anlatmıştır.
• Strabon: "Coğrafya" adlı 17 ciltlik eseriyle tanınır. Döneminin bilinen dünyasını coğrafi, tarihi ve etnografik açıdan incelemiştir.
• Eratosthenes: Dünya'nın çevresini oldukça yakın bir değerle hesaplayan ilk bilim insanıdır. "Coğrafya" terimini ilk kullananlardandır.
• Thales: Dünya'nın su üzerinde yüzen bir disk olduğu fikrini ortaya atmıştır.
• Aristo: Dünya'nın küresel olduğu fikrini bilimsel kanıtlarla desteklemiştir.
• Homer: Destanlarında coğrafi betimlemelere yer vermiştir.
• Hekataios: İlk dünya haritalarından birini çizdiği ve "Periyodik" adlı eseriyle tanınır.

⚠️ Dikkat: İlk Çağ coğrafyacıları genellikle felsefe, matematik ve tarihle iç içe çalışmalar yapmışlardır. Coğrafya henüz ayrı bir bilim dalı olarak tam anlamıyla belirginleşmemiştir.

Orta Çağ Coğrafyacıları (İslam Coğrafyacıları)

• Harizmi: "Kitab Suret El Arz" (Dünya'nın Şekli Kitabı) adlı eseriyle tanınır. Coğrafi koordinatlar ve haritacılık üzerine önemli çalışmalar yapmıştır.
• Muhammed İdrisi: "Kitabu Roger" veya "Uzak Diyarlara Hoş Seyahatler" adlı eseri ve detaylı dünya haritalarıyla ünlüdür. Kartografya alanında büyük katkıları olmuştur.
• İbn-i Haldun: "Mukaddime" adlı eserinde coğrafyanın insan ve toplum üzerindeki etkilerini incelemiş, beşerî coğrafyanın temellerini atmıştır.
• Mesudi: "Altın Çayırlar" adlı eseriyle tanınır. Gezdiği yerlerin coğrafi özelliklerini, iklimlerini ve insanlarını anlatmıştır.
• Biruni: Dünya'nın yarıçapını ve çevresini doğruya yakın bir şekilde hesaplamış, "Kanun el-Mesudi" adlı eseriyle tanınmıştır. Astronomi ve coğrafya alanında önemli bir bilim insanıdır.
• Makdisi: İslam dünyasının coğrafyasını detaylıca anlatan "Ahsenü't-Tekasim fi Ma'rifeti'l-Akalim" adlı eseriyle bilinir.
• Uluğ Bey: Semerkant'ta kurduğu rasathane ile astronomi ve matematik alanında önemli çalışmalar yapmış, coğrafi koordinatların belirlenmesine katkı sağlamıştır.
• İbn Batuta: Geniş seyahatleriyle tanınan bir gezgindir. Seyahatnamesi, dönemin coğrafi, kültürel ve sosyal yapısı hakkında değerli bilgiler sunar.

💡 İpucu: Orta Çağ'da İslam coğrafyacıları, Avrupa'nın karanlık çağına rağmen bilime ışık tutmuş, haritacılık ve bölgesel coğrafya alanında önemli ilerlemeler kaydetmişlerdir.

Yeni Çağ Coğrafyacıları ve Kaşifleri (Coğrafi Keşifler ve Haritacılık)

• Vasco da Gama: Ümit Burnu'nu geçerek Hindistan'a deniz yoluyla ulaşan ilk Avrupalı kaşiftir. Bu keşif, İpek Yolu'nun önemini azaltmıştır.
• Kristof Kolomb: Amerika kıtasına ulaşan ilk Avrupalı kaşiflerden biridir (ancak buranın yeni bir kıta olduğunu anlamamıştır).
• Macellan ve Del Cano: Dünya'yı ilk kez dolaşan denizcilerdir. Macellan seyahat sırasında hayatını kaybetmiş, yolculuğu Del Cano tamamlamıştır.
• Bartelmi Diaz: Ümit Burnu'nu keşfeden Portekizli denizcidir.
• Ortelius: İlk modern dünya atlasını (Theatrum Orbis Terrarum) hazırlayan Hollandalı kartograftır.
• Piri Reis: Osmanlı döneminin en önemli denizcisi ve kartografıdır. "Kitab-ı Bahriye" adlı denizcilik kitabı ve çizdiği dünya haritaları ile tanınır. 2013 yılı UNESCO tarafından Piri Reis'i anma yılı olarak kabul edilmiştir.
• Kâtip Çelebi: "Cihannüma" adlı eseriyle Osmanlı coğrafyacılığının önemli isimlerindendir.
• Ali Macar Reis: Osmanlı döneminde haritacılık alanında önemli çalışmalar yapmıştır.
• Mursiyeli İbrahim: Osmanlı döneminde haritacılıkta öne çıkan isimlerdendir.

⚠️ Dikkat: Coğrafi Keşifler, sadece yeni yerlerin keşfi değil, aynı zamanda haritacılık tekniklerinin gelişimi ve dünya hakkındaki bilgilerin artması açısından da dönüm noktasıdır.

Yakın Çağ (Modern) Coğrafyacıları ve Coğrafya Kolları

Bu dönemde coğrafya, bilimsel yöntemlerle incelenen, farklı alt dallara ayrılan ve kendi içinde uzmanlaşan bir bilim dalı haline gelmiştir.

• Alexander Von Humboldt: Fiziki coğrafyanın kurucularından kabul edilir. Bitki coğrafyası, iklim bilimi ve okyanus bilimi gibi alanlarda öncü çalışmalar yapmıştır. "Kosmos" adlı eseriyle tanınır.
• Carl Ritter: Beşerî coğrafyanın kurucularından kabul edilir. İnsan ve çevre ilişkilerini incelemiş, "Coğrafya Bilimi" adlı eseriyle tanınır.
• Friedrich Ratzel: Siyasi coğrafyanın kurucusu olarak bilinir. Devletlerin coğrafi konumlarının ve doğal kaynaklarının siyaset üzerindeki etkilerini incelemiştir. "Politische Geographie" adlı eseri önemlidir.
• Vidal De La Blache: Bölgesel coğrafyanın kurucusu olarak kabul edilir. İnsan ve çevre arasındaki etkileşimi bölgesel ölçekte incelemiş, "Atlas Clasique" ve "Principles of Human Geography" gibi eserleriyle modern coğrafyanın temellerini atmıştır.
• Alfred Wegener: Kıtaların kayması (levha tektoniği) teorisini ortaya atan jeofizikçidir. Coğrafya biliminin fiziki yönüne önemli katkılar sağlamıştır, ancak doğrudan bir coğrafya kolunun kurucusu olarak anılmaz.

💡 İpucu: Modern coğrafyacılar genellikle belirli bir coğrafya kolunun (fiziki, beşerî, siyasi, bölgesel vb.) temellerini atmış veya bu alanda çığır açan çalışmalar yapmışlardır. Bu eşleştirmelere dikkat edin.

Eser-Yazar Eşleştirmeleri ve Sık Yapılan Hatalar

• Kitab Suret El Arz: Harizmi
• Kitab-ı Bahriye: Piri Reis (Kaşgarlı Mahmut'un eseri "Divan-ı Lügat-it Türk"tür. Bu ikili sıkça karıştırılır!)
• Uzak Diyarlara Hoş Seyahatler (Roger'in Kitabı): Muhammed İdrisi
• Cihannüma: Kâtip Çelebi
• Mukaddime: İbn-i Haldun
• Kosmos: Alexander Von Humboldt
• Atlas Clasique / Principles of Human Geography: Vidal De La Blache
• Seyahatname: Evliya Çelebi (Yakın Çağ Türk gezgini)

⚠️ Dikkat: Eser-yazar eşleştirmeleri, özellikle Orta Çağ ve Yeni Çağ Türk-İslam coğrafyacıları için sıkça karıştırılan bir konudur. Her eserin doğru yazarını ezberlemek yerine, önemli eserlerin anahtar kelimelerini ve yazarlarını ilişkilendirerek öğrenmeye çalışın.

Bu ders notu, "Coğrafya Biliminin Gelişimi" ünitesinin temel taşlarını kapsamaktadır. Başarılar dilerim!