🎓 9. Sınıf Coğrafya Biliminin Gelişimi Test 1 - Ders Notu ve İpuçları

Merhaba sevgili 9. sınıf öğrencileri!

Bu ders notu, "Coğrafya Biliminin Gelişimi" ünitesi kapsamında karşına çıkabilecek temel konuları ve önemli isimleri pekiştirmen için hazırlandı. Testteki soruları analiz ederek, özellikle hangi dönemde hangi bilim insanlarının ne gibi katkılar sağladığını ve önemli eserlerini özetledim. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarın için harika bir kaynak olacak!

Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi: Dönemler ve Öncüler

1. Orta Çağ'da İslam Dünyasında Coğrafya (8. - 16. Yüzyıllar)

Avrupa'da bilimsel durgunluğun yaşandığı bu dönemde, İslam dünyası coğrafya ve haritacılık alanında büyük ilerlemeler kaydetmiştir. Seyahatnameler, dünya haritaları ve coğrafi incelemelerle zengin bir miras bırakılmıştır.

• Hârizmi (780-850):
  • "Kitab Suret El Arz" (Dünya'nın Görünümü) adlı eseriyle tanınır.
  • Dünya haritası çizimleri ve enlem-boylam hesaplamaları yapmıştır.
• Biruni (973-1048):
  • "Kanun El Maksudi" adlı eseri coğrafya ve astronomi alanında önemli bir kaynaktır.
  • Dünya'nın çapını hesaplamış, yer çekimi yasasına yakın düşünceler ortaya atmıştır.
  • Haritacılık ve küre çizimi üzerine çalışmaları vardır.
• Kaşgarlı Mahmut (1008-1105):
  • "Divan-ı Lügati't Türk" adlı eserinde Türk dünyasının haritasını çizmiştir.
  • Türk coğrafyasını ve kültürünü tanıtmıştır.
• İdrisi (1100-1165):
  • "Uzak Diyarlara Hoş Seyahatler" (Roger'in Kitabı) adlı eseriyle bilinir.
  • Döneminin en kapsamlı dünya haritalarından birini hazırlamıştır.
  • Kartografya bilimine önemli katkılar sağlamıştır.
• İbn Haldun (1332-1406):
  • "Mukaddime" adlı eserinde coğrafyanın insan ve toplum üzerindeki etkilerini incelemiştir.
  • Beşeri coğrafyanın temellerini atmıştır.

⚠️ Dikkat: Orta Çağ İslam coğrafyacıları genellikle 8. yüzyıldan 16. yüzyıl başlarına kadar olan dönemi kapsar. Bu isimlerin eserlerini ve temel katkılarını iyi bilmek önemlidir.

2. Yeni Çağ'da Coğrafya (15. - 18. Yüzyıllar)

Coğrafi keşiflerin hız kazandığı, denizcilik ve haritacılığın büyük önem kazandığı bir dönemdir. Osmanlı İmparatorluğu da bu dönemde önemli coğrafyacılar yetiştirmiştir.

• Piri Reis (1465-1554):
  • Asıl adı Muhiddin Piri'dir.
  • "Kitab-ı Bahriye" adlı eseri, Akdeniz'in kıyılarını, limanlarını, adalarını ve denizcilik bilgilerini içeren önemli bir kılavuzdur.
  • Dünya haritaları çizmiş, özellikle Amerika kıtasını gösteren haritasıyla bilinir. Bilinen en eski Türk haritasının yapımcısıdır.
• Katip Çelebi (1609-1657):
  • "Cihannüma" adlı eseriyle tanınır.
  • Osmanlı coğrafyacılığının önemli isimlerinden biridir. Eserinde çeşitli yerlerin fiziki ve beşerî özelliklerine değinmiştir.
• Seydi Ali Reis (1498-1562):
  • "Mir'at-ül Memalik" (Memleketlerin Aynası) adlı eseriyle tanınır.
  • Hint Okyanusu'ndaki seyahatlerini ve coğrafi gözlemlerini aktarmıştır.
• Ali Macar Reis (16. Yüzyıl):
  • Osmanlı denizcisi ve haritacısıdır. Akdeniz haritaları ile bilinir.
• Mursiyeli İbrahim (16. Yüzyıl):
  • Osmanlı haritacılığında önemli bir isimdir.
• Ali Kuşçu (1403-1474):
  • Osmanlı döneminde yaşamış önemli bir astronom ve matematikçidir. Coğrafyaya dolaylı katkıları olmuştur ancak doğrudan bir coğrafya eseriyle bilinmez.
• Evliya Çelebi (1611-1682):
  • "Seyahatname" adlı eseriyle tanınır.
  • Osmanlı coğrafyasını ve gezdiği yerlerin sosyo-kültürel özelliklerini detaylı bir şekilde anlatmıştır.

💡 İpucu: Piri Reis ve Katip Çelebi, Yeni Çağ Osmanlı coğrafyacılığının en bilinen isimlerindendir. Eserleri ve katkıları sıklıkla sorulur.

3. Modern Coğrafyanın Temelleri ve Gelişimi (18. Yüzyıl Sonrası)

Coğrafyanın bir bilim dalı olarak kurumsallaştığı ve farklı alt dallara ayrıldığı dönemdir. Batı dünyasında önemli gelişmeler yaşanmıştır.

• Alexander von Humboldt (1769-1859):
  • Fiziki coğrafyanın kurucularından kabul edilir.
  • Doğayı bir bütün olarak ele alan "kozmos" yaklaşımını benimsemiştir.
• Carl Ritter (1779-1859):
  • Beşeri coğrafyanın kurucularından kabul edilir.
  • İnsan ve çevre ilişkilerini incelemiştir.
• Paul Vidal de la Blache (1845-1918):
  • Modern coğrafyanın kurucularından kabul edilir.
  • "Atlas Classique" ve "Principles of Human Geography" (İnsan Coğrafyasının İlkeleri) adlı eserleriyle tanınır.
  • Bölgesel coğrafya ve possibilizm (imkancılık) akımının öncüsüdür.

4. Cumhuriyet Dönemi Türk Coğrafyacıları

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte coğrafya eğitimi ve araştırmaları da modernleşme sürecine girmiştir. Üniversitelerde coğrafya bölümleri kurulmuş, önemli bilim insanları yetişmiştir.

• Besim Darkot (1903-1990):
  • Türkiye'de coğrafya eğitimine ve araştırmalarına önemli katkılar sağlamıştır.
• Sırrı Erinç (1918-2002):
  • Jeomorfoloji alanında yaptığı çalışmalarla tanınır.
  • Türkiye'nin fiziki coğrafyasına dair önemli araştırmalar yapmıştır.
• Erol Tümertekin (1926-2005):
  • Beşeri ve ekonomik coğrafya alanında önemli çalışmalara imza atmıştır.
• Hayati Doğanay (1940-2018):
  • Coğrafya eğitimi ve metodolojisi üzerine çalışmalarıyla bilinir.

💡 İpucu: Cumhuriyet dönemi coğrafyacıları, genellikle 20. yüzyıl ve sonrasında yaşamış, Türkiye'de coğrafya biliminin gelişimine katkı sağlamış isimlerdir. Eski dönem bilim insanlarıyla karıştırmamaya özen gösterin.

Genel İpuçları ve Sınav Stratejileri

• Dönemleri Ayırın: Bilim insanlarını ve eserlerini Orta Çağ, Yeni Çağ ve Modern/Cumhuriyet Dönemi olarak zihninizde gruplandırın. Bu, bilgileri daha düzenli tutmanıza yardımcı olur.
• Eser-Yazar Eşleştirmeleri: Hangi eserin kime ait olduğunu ezberlemek yerine, eserin içeriğiyle yazarın genel ilgi alanını ilişkilendirmeye çalışın (örn: Piri Reis denizci, o zaman Kitab-ı Bahriye denizcilikle ilgili olmalı).
• Anahtar Kelimeler: Her bilim insanı için birkaç anahtar kelime belirleyin (örn: İdrisi -> Roger'in Kitabı, dünya haritası; Katip Çelebi -> Cihannüma; Evliya Çelebi -> Seyahatname).
• Haritacılık Odaklı İsimler: Piri Reis, Hârizmi, İdrisi gibi isimlerin haritacılık alanındaki özel katkılarını not alın.
• "Değildir" veya "Yer Almaz" Sorularına Dikkat: Bu tür sorularda şıklardaki tüm isimleri veya eserleri gözden geçirerek doğru cevabı eleme yöntemiyle bulmaya çalışın.

Bu notlar, coğrafya biliminin gelişimine dair temel bilgileri kapsar. Konuyu tekrar ederken bu notları kullanmak, bilgilerinizi pekiştirmenize ve sınavda başarılı olmanıza yardımcı olacaktır. Başarılar dilerim!