🎓 7. Sınıf Fiillerde Yapı Test 1 - Ders Notu ve İpuçları

Merhaba sevgili 7. sınıf öğrencileri! Bu ders notu, "Fiillerde Yapı" konusunu pekiştirmeniz ve testlerde başarılı olmanız için hazırlandı. Fiillerin yapılarını (basit, türemiş, birleşik) ve birleşik fiillerin alt türlerini (yardımcı eylemle kurulanlar, kurallı birleşik fiiller, anlamca kaynaşmış birleşik fiiller) detaylı bir şekilde ele alacağız. Hazırsanız, fiillerin gizemli dünyasına bir yolculuğa çıkalım!

1. Fiillerde Yapı Nedir?

Fiiller, cümlelerde iş, oluş, hareket bildiren sözcüklerdir. Yapılarına göre üç ana gruba ayrılırlar:

• Basit Fiiller
• Türemiş Fiiller
• Birleşik Fiiller

2. Basit Fiiller

Basit fiiller, hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Sadece çekim ekleri (kip ekleri, kişi ekleri, zaman ekleri) alabilirler. Çekim ekleri fiilin anlamını veya türünü değiştirmediği için fiilin yapısını da değiştirmez.

• Örnekler:
  • gel-di (gelmek fiili sadece geçmiş zaman eki almış)
  • oku-yor-um (okumak fiili şimdiki zaman ve kişi eki almış)
  • git-meli-sin (gitmek fiili gereklilik kipi ve kişi eki almış)
  • uğra-dı (uğramak fiili sadece geçmiş zaman eki almış)
  • ye-di (yemek fiili sadece geçmiş zaman eki almış)
  • otur-du (oturmak fiili sadece geçmiş zaman eki almış)

💡 İpucu: Bir fiilin basit olup olmadığını anlamak için, fiilin kökünü bulup aldığı eklere bakmalısın. Eğer aldığı ekler sadece zaman, kişi, kip gibi çekim ekleriyse, o fiil basittir.

3. Türemiş Fiiller

Türemiş fiiller, yapım eki alarak yeni bir anlam kazanmış fiillerdir. Bu yapım ekleri sayesinde fiil, ya bir isimden türemiş ya da başka bir fiilden türemiştir. Türemiş fiillerin kökü isim veya fiil olabilir.

• Örnekler:
  • İsimden Türeyen Fiiller:
    • göz-le-mek (göz isminden türemiş)
    • su-la-mak (su isminden türemiş)
    • hasta-lan-mak (hasta isminden türemiş)
    • sabit-len-mek (sabit isminden türemiş)
    • şiddet-len-mek (şiddet isminden türemiş)
    • başarı-yla tamamla-mak (başarı isminden türemiş)
  • Fiilden Türeyen Fiiller:
    • oku-t-mak (okumak fiilinden türemiş)
    • gez-dir-mek (gezmek fiilinden türemiş)
    • işit-il-mek (işitmek fiilinden türemiş)
    • süz-ül-mek (süzmek fiilinden türemiş)
    • utan-mak (ut- kökünden türemiş)
    • sev-in-mek (sevmek fiilinden türemiş)
    • düş-ür-mek (düşmek fiilinden türemiş)

⚠️ Dikkat: Fiilden fiil türeten bazı ekler, fiile farklı anlamlar katabilir ve bu ekler fiili türemiş yapar:

• Edilgenlik Ekleri (-l, -n): İşin başkası tarafından yapıldığını veya öznenin işi yapmadığını belirtir. (Örnek: "işit-il-di", "süz-ül-dü", "karşılan-ma-dı")
• Ettirgenlik/Oldurganlık Ekleri (-t, -tır, -dır, -ır, -er): İşin başkasına yaptırıldığını belirtir. (Örnek: "yaz-dır-dı", "gez-dir-di", "düş-ür-dü")
• Dönüşlülük Ekleri (-l, -n): İşin özne tarafından yapılıp yine özneye döndüğünü belirtir. (Örnek: "giy-in-di")
• İşteşlik Ekleri (-ş): İşin birden fazla kişi tarafından karşılıklı veya birlikte yapıldığını belirtir. (Örnek: "gör-üş-tü")

4. Birleşik Fiiller

Birleşik fiiller, iki veya daha fazla sözcüğün bir araya gelerek yeni bir anlam kazanmasıyla oluşan fiillerdir. Üç ana başlık altında incelenirler:

a. Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller

Bir isim soylu sözcük ile "etmek, olmak, kılmak, eylemek, buyurmak" gibi yardımcı eylemlerin birleşmesiyle oluşurlar. Bu yardımcı eylemler, tek başlarına anlamlarını yitirerek isimle birlikte yeni bir fiil oluştururlar.

• Örnekler:
  • hasta olmak
  • yardım etmek
  • namaz kılmak
  • arz etmek
  • söz etmek
  • yönlendirmede bulunmak
  • seyir etmek (seyretmek)
  • his etmek (hissetmek)
  • kayıp olmak (kaybolmak)
  • mahv olmak (mahvolmak)
  • hapıs olmak (hapsolmak)

⚠️ Dikkat: Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiillerde, isim ve yardımcı eylem arasında ses düşmesi (kayıp olmak → kaybolmak, his etmek → hissetmek) veya ses türemesi (zan etmek → zannetmek) meydana gelirse, fiil bitişik yazılır. Aksi takdirde ayrı yazılır.

💡 İpucu: "Olmak" ve "etmek" fiilleri tek başlarına kullanıldıklarında (örneğin "Elma oldu." veya "Bu işi ben ettim.") yardımcı eylem değil, asıl fiil olurlar. Birleşik fiil olabilmeleri için bir isimle birlikte yeni bir anlam oluşturmaları gerekir.

b. Kurallı Birleşik Fiiller

Her zaman bitişik yazılan ve belirli kurallara göre oluşan birleşik fiillerdir. Dört çeşidi vardır:

• Yeterlik Fiili (-ebilmek / -ama/-eme):
  • İşi yapabilme, gücü yetme veya olasılık anlamı katar.
  • Olumlu Hali: Fiil kökü + -e/-a + bilmek (Örnek: gel-ebilmek, yap-abiliriz, anla-yabilmek, ola-bilir)
  • Olumsuz Hali: Fiil kökü + -e/-a + -me/-ma (Örnek: gel-eme-mek, yap-ama-m, kaldıra-mı-yorum, davrana-mı-yordu, yapa-maz-sın)
  • ⚠️ Dikkat: Yeterlik fiilinin olumsuz hali, basit fiilin olumsuz haliyle karıştırılabilir. "Gelemedi" (yeterlik, birleşik) ile "Gelmedi" (basit) arasındaki farka dikkat et.
• Tezlik Fiili (-ıvermek):
  • İşin çabukluk, kolaylık veya aniden yapıldığı anlamını katar.
  • Fiil kökü + -ı/-i/-u/-ü + vermek (Örnek: gel-i-vermek, çık-ıverdi, oku-yuverdi, yap-ıverdi, söyle-yiver)
• Süreklilik Fiili (-edurmak, -ekalmak, -egelmek):
  • İşin devam ettiğini, sürdüğünü belirtir.
  • Fiil kökü + -e/-a + durmak/kalmak/gelmek (Örnek: bak-akalmak, düş-egelmek, git-edur)
• Yaklaşma Fiili (-eyazmak):
  • İşin neredeyse gerçekleştiğini, az kalsın olduğunu belirtir.
  • Fiil kökü + -e/-a + yazmak (Örnek: düş-eyazmak, öl-eyazmak, dona-yazdık, bitir-eyazdı)

c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller (Deyimleşmiş Birleşik Fiiller)

Genellikle bir deyim şeklinde ortaya çıkan, sözcüklerin gerçek anlamlarından uzaklaşarak yeni bir anlam kazandığı birleşik fiillerdir. Çoğunlukla ayrı yazılırlar.

• Örnekler:
  • gözden düşmek
  • kulak asmak
  • akla karayı seçmek
  • çıkmaza girmek
  • vazgeçmek (bitişik yazılan istisna)
  • başvurmak (bitişik yazılan istisna)
  • öngörmek (bitişik yazılan istisna)

⚠️ Dikkat: Deyimlerin çoğu anlamca kaynaşmış birleşik fiildir. Cümledeki genel anlama bakarak deyim olup olmadığını anlayabilirsin. Bazı istisnalar dışında ayrı yazılırlar.

Genel İpuçları ve Kritik Noktalar

• Kökü Bulmak Esastır: Fiilin yapısını belirlerken, öncelikle fiilin kökünü doğru tespit etmelisin.
• Ekleri Ayırmak: Aldığı eklerin yapım eki mi (fiilin anlamını/türünü değiştirir) yoksa çekim eki mi (fiilin anlamını/türünü değiştirmez) olduğunu ayırmak çok önemlidir.
• Olumsuzluk Ekine Dikkat: Özellikle yeterlik fiilinin olumsuzu (-ama/-eme) ile basit fiillerin olumsuzu (-ma/-me) karıştırılabilir. "Gelemedi" birleşik (yeterlik) iken, "gelmedi" basittir.
• Yardımcı Eylemlerin Anlamı: "Etmek, olmak" gibi yardımcı eylemlerin tek başına kullanılıp kullanılmadığına veya bir isimle birleşip yeni bir anlam oluşturup oluşturmadığına dikkat et. Tek başına anlamı varsa asıl fiildir, bir isimle yeni bir anlam oluşturuyorsa yardımcı eylemdir.
• Deyimler: Deyimlerin çoğu anlamca kaynaşmış birleşik fiildir. Cümledeki genel anlama bakarak deyim olup olmadığını anlayabilirsin.
• "Birleşik Çekimli" İfadesi: Fiillerin yapısı "basit", "türemiş" veya "birleşik" olarak incelenir. "Birleşik çekimli" diye bir yapı özelliği yoktur. Bu ifade genellikle fiil kiplerinin birleşik zamanlı çekimi (hikaye, rivayet, şart birleşik zamanı) için kullanılır ve fiilin yapısıyla ilgili bir terim değildir.

Bu ders notu, "Fiillerde Yapı" konusundaki temel bilgileri ve sıkça karşılaşılan ipuçlarını içermektedir. Konuyu tekrar ederken veya test çözerken bu notlardan faydalanmayı unutma. Başarılar dilerim!