🎓 7. Sınıf Fiiller (Eylemler) Test 3 - Ders Notu ve İpuçları

Bu ders notu, fiiller (eylemler) konusundaki bilginizi pekiştirmek ve sınavlarda karşılaşabileceğiniz soru tiplerine hazırlanmak için hazırlandı. Testteki sorular, fiillerin tanımı, anlam özellikleri, kipleri, kişi ekleri, zamanları (basit ve birleşik), çekimi ve anlam kayması gibi temel konuları kapsamaktadır. Bu notları dikkatlice okuyarak fiiller konusundaki eksiklerinizi giderebilirsiniz.

1. Fiil (Eylem) Nedir?

• Bir işi, bir oluşu, bir hareketi veya durumu kip ve kişi ekleriyle belirten kelimelere fiil (eylem) denir.
• Fiiller, cümlede genellikle yüklem görevinde bulunur.
• Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamak için sonuna "-mek / -mak" mastar ekini getirebiliriz. Anlamlı oluyorsa fiildir. (Örnek: gelmek, okumak, sevmek)

⚠️ Dikkat: Bazı kelimeler isim gibi görünse de cümlede fiil olarak kullanılabilir veya tam tersi. Yüklemin fiil mi isim mi olduğunu iyi ayırt etmek gerekir. (Örnek: "Bu mağaza hafta sonları da açıktı." cümlesinde "açık" kelimesi isimdir, "açıktı" ise ek fiil alarak yüklem olmuş bir isimdir. "Güzelleşiyor şehrimiz her geçen gün." cümlesinde "güzelleşiyor" kelimesi fiildir.)

2. Fiillerin Anlam Özellikleri

Fiillerin bildirdiği anlama göre üç çeşidi vardır:

• Kılış (İş) Fiilleri: Bir öznenin isteğiyle gerçekleşen, bir nesneyi etkileyen fiillerdir. Ne'yi? Kimi? sorularına cevap verirler. (Örnek: okumak, yazmak, sevmek, izlemek)
• Durum Fiilleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan, öznenin isteğiyle gerçekleşen ancak bir nesneyi etkilemeyen fiillerdir. Ne'yi? Kimi? sorularına cevap vermezler. (Örnek: uyumak, oturmak, gülmek, ağlamak)
• Oluş Fiilleri: Öznenin iradesi dışında, kendiliğinden belirli bir süreç içinde gerçekleşen fiillerdir. Genellikle zamanla meydana gelen değişimi anlatır. (Örnek: paslanmak, uzamak, solmak, büyümek, acıkmak)

3. Fiil Kipleri

Fiillerin zaman ve dilek anlamı taşıyan eklerle çekimlenmiş hâllerine kip denir. Kipler ikiye ayrılır:

3.1. Haber (Bildirme) Kipleri

Eylemin ne zaman yapıldığını (geçmiş, şimdi, gelecek, her zaman) bildiren kiplerdir. Zaman anlamı taşırlar.

• Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü): Eylemin geçmişte yapıldığını ve konuşanın bu duruma tanık olduğunu bildirir. (Örnek: geldi, okudu)
• Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman (-mış, -miş, -muş, -müş): Eylemin geçmişte yapıldığını ancak konuşanın bu durumu başkasından öğrendiğini veya sonradan fark ettiğini bildirir. (Örnek: gelmiş, okumuş)
• Şimdiki Zaman (-yor, -makta, -mekte): Eylemin konuşma anında yapıldığını bildirir. (Örnek: geliyor, okuyor, gelmekte, okumakta)
• Gelecek Zaman (-acak, -ecek): Eylemin konuşma anından sonra yapılacağını bildirir. (Örnek: gelecek, okuyacak)
• Geniş Zaman (-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür): Eylemin her zaman yapıldığını, alışkanlıkları, genellemeleri bildirir. (Örnek: gelir, okur)

3.2. Dilek (Tasarlama) Kipleri

Eylemin yapılışını bir dileğe, şarta, gerekliliğe veya emre bağlayan kiplerdir. Zaman anlamı taşımazlar, ancak bazı durumlarda anlam kayması yaşanabilir.

• Gereklilik Kipi (-malı, -meli): Eylemin yapılmasının gerekli olduğunu bildirir. (Örnek: gelmeli, okumalıyız)
• İstek Kipi (-a, -e): Eylemin yapılmasını isteme anlamı taşır. Genellikle 1. tekil ve 1. çoğul şahıslarda kullanılır. (Örnek: geleyim, okuyalım)
• Şart (Koşul) Kipi (-sa, -se): Eylemin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu bildirir. (Örnek: gelse, okusa)
• Emir Kipi (Eki yoktur): Eylemin yapılmasını buyurma, emretme anlamı taşır. Sadece kişi ekleri alır. (Örnek: gel, oku, gelsinler, okuyun)

💡 İpucu: Dilek kiplerinde doğrudan bir zaman anlamı yoktur. "Gereklilik kipi" (-malı, -meli) bazen gelecek zaman anlamı taşıyabilir, ancak bu doğrudan bir zaman eki değildir. "İstek kipi" (-a, -e) de zaman anlamı taşımaz.

4. Fiillerde Kişi (Şahıs) Ekleri

Eylemi kimin yaptığını bildiren eklerdir. Türkçede üç tekil ve üç çoğul olmak üzere altı kişi vardır:

• Tekil Şahıslar:
  • 1. Tekil Şahıs (Ben): -m, -ım, -im, -um, -üm
  • 2. Tekil Şahıs (Sen): -n, -sın, -sin, -sun, -sün
  • 3. Tekil Şahıs (O): (Eki yoktur, bazen -sın, -sin, -sun, -sün emir kipi için)
• Çoğul Şahıslar:
  • 1. Çoğul Şahıs (Biz): -k, -ız, -iz, -uz, -üz
  • 2. Çoğul Şahıs (Siz): -nız, -niz, -nuz, -nüz, -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz
  • 3. Çoğul Şahıs (Onlar): -lar, -ler

⚠️ Dikkat: Emir kipinin 3. tekil ve 3. çoğul şahıs ekleri (-sın, -sin, -sun, -sün / -sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler) diğer kiplerin kişi eklerinden farklıdır.

5. Fiil Çekimi ve Çekimli Fiil

Bir fiil kök veya gövdesine kip ve kişi ekleri getirilerek oluşturulan yapıya çekimli fiil denir. Her çekimli fiilde bir kip ve bir kişi eki bulunur (emir kipinin 3. tekil şahsı hariç, onda sadece kişi anlamı vardır, ek yoktur).

• Örnek: oku-yor-um (oku: fiil kökü, -yor: şimdiki zaman kipi, -um: 1. tekil kişi eki)

💡 İpucu: Bir cümlede birden çok çekimli eylem bulunabilir. Her yüklem bir çekimli fiil olmak zorunda değildir (isim cümleleri hariç). Cümledeki tüm fiilleri bulup kip ve kişi eki alıp almadıklarını kontrol etmelisin.

6. Basit ve Birleşik Zamanlı Fiiller

• Basit Zamanlı Fiiller: Bir fiil kök veya gövdesine sadece bir kip eki ve bir kişi eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. (Örnek: gel-di-m, oku-yor-sun)
• Birleşik Zamanlı Fiiller: Bir fiil kök veya gövdesine iki kip eki ve bir kişi eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. İkinci kip eki, ek fiilin çekimli hâlidir. Üç çeşidi vardır:
  • Hikaye Birleşik Zamanı: Fiil + Haber Kipi + -dı/-di/-du/-dü (ek fiilin görülen geçmiş zamanı) + Kişi Eki. (Örnek: oku-yor-du-m → şimdiki zamanın hikayesi)
  • Rivayet Birleşik Zamanı: Fiil + Haber Kipi + -mış/-miş/-muş/-müş (ek fiilin duyulan geçmiş zamanı) + Kişi Eki. (Örnek: oku-yor-muş-um → şimdiki zamanın rivayeti)
  • Şart Birleşik Zamanı: Fiil + Haber Kipi + -sa/-se (ek fiilin şart kipi) + Kişi Eki. (Örnek: oku-yor-sa-m → şimdiki zamanın şartı)

⚠️ Dikkat: Dilek kipleriyle de birleşik zamanlı fiil yapılabilir (Örnek: gel-meli-ydi-m → gereklilik kipinin hikayesi), ancak genellikle haber kipleriyle yapılanlar sorulur.

7. Fiillerde Anlam Kayması (Kip Kayması)

Bir kipin kendi anlamı dışında, başka bir kipin anlamını karşılayacak şekilde kullanılmasına anlam kayması denir.

• Örnek: "Yarın size gelirim." (Geniş zaman kipi (-r), gelecek zaman anlamında kullanılmış.)
• Örnek: "Nasrettin Hoca bir gün pazara gitmiş." (Duyulan geçmiş zaman kipi (-mış), görülen geçmiş zaman anlamında kullanılmış.)
• Örnek: "Bir de baktım ki evde yiyecek bir şey kalmamış." (Duyulan geçmiş zaman kipi (-mış), sonradan fark etme anlamı katmış.)
• Örnek: "Kitabı okuyup kütüphaneye bırakacaksın." (Gelecek zaman kipi (-acak), emir anlamında kullanılmış.)

💡 İpucu: Anlam kayması sorularında cümlenin bağlamına ve zaman zarflarına dikkat etmek önemlidir.

8. Fiillerde Olumsuzluk

Fiillere "-ma, -me" ekleri getirilerek olumsuzluk anlamı katılır. Bu ekler kip eklerinden önce gelir.

• Örnek: gel-me-di, oku-ma-yor, sev-me-meli

Bu ders notları, fiiller konusundaki temel bilgileri özetlemektedir. Bol bol örnek çözerek ve farklı soru tipleriyle pratik yaparak konuyu daha iyi pekiştirebilirsiniz. Başarılar dilerim!