🎓 6. Sınıf Sözcükte Yapı Test 1 - Ders Notu ve İpuçları

Merhaba sevgili öğrenciler!

Bu ders notu, 6. sınıf Türkçe müfredatında yer alan "Sözcükte Yapı" konusunu kapsamaktadır. Hazırladığın testteki soruların genel analizi sonucunda, öğrencilerin sözcüklerin kökünü bulma, kök türlerini (isim/fiil) ayırt etme, yapım ekleri ve çekim ekleri arasındaki farkı anlama, özellikle isim çekim eklerinden iyelik ekleri, hâl ekleri ve çoğul ekinin çeşitli anlamlarını bilme becerilerine odaklandığı görülmüştür. Bu notlar, konuyu pekiştirmen ve sınava hazırlanırken sana yardımcı olmak için hazırlanmıştır.

1. Sözcüğün Kökü: Anlamlı En Küçük Parça

Her sözcüğün anlamlı en küçük parçasına kök denir. Kök, sözcüğün bütünüyle anlam ilişkisi taşımalıdır. Bir sözcüğün kökünü bulurken, sözcüğün şimdiki anlamıyla bağlantısı olan en küçük parçayı aramalıyız.

• İsim Kökü: Varlıkların, kavramların adı olan köklerdir. Sonuna "-mek, -mak" mastar eki getirilemez.
  Örnek: ev, su, göz, bilgi (bil-mek olmaz, çünkü "bilgi" kelimesinin kökü "bil-" fiilidir, "bilgi" ise isimdir. Burada "bilgi" kelimesi "bil-" fiil kökünden türemiş bir isimdir. Kökü bulurken kelimenin en anlamlı ve en küçük haline inmeliyiz. "Bilgi" kelimesinin kökü "bil-" fiilidir.)
  Düzeltme: "bilgi" örneği fiil köküne daha uygun. İsim kökü için "ev", "su", "göz" gibi örnekler daha net.
  Örnekler: ev, su, göz, taş, yol
• Fiil Kökü: İş, oluş, hareket bildiren köklerdir. Sonuna "-mek, -mak" mastar eki getirilebilir.
  Örnek: gel-, oku-, yaz-, sev-, bil- (bilmek)
• Sesteş Kök (Ortak Kök): Yazılışları ve okunuşları aynı olan, ancak anlamları tamamen farklı olan ve hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir.
  Örnek: "Gül" (çiçek olan gül / gülmek eylemi), "Yüz" (sayı olan yüz / surat olan yüz / yüzmek eylemi), "Var" (ulaşmak eylemi / mevcut olmak anlamında isim)

Sözcüğün kökünü bulurken, sözcüğün anlamlı en küçük parçasını bulmalı ve bu parçanın sözcüğün şimdiki anlamıyla bir bağlantısı olup olmadığını kontrol etmelisin. Örneğin, "balıkçı" kelimesinin kökü "balık"tır, "bal" değildir. Çünkü "bal" ile "balıkçı" arasında anlam ilişkisi yoktur. "Yazlık" kelimesinin kökü "yaz" isim köküdür.

2. Ekler: Sözcüklere Yeni Anlamlar Katan veya Görev Yükleyen Parçalar

Ekler, sözcüklerin sonuna gelerek onlara yeni anlamlar kazandıran ya da cümledeki görevlerini belirleyen ses veya ses topluluklarıdır. Ekler iki ana gruba ayrılır:

a) Yapım Ekleri

Sözcüğün köküne veya gövdesine gelerek anlamını veya türünü değiştiren, ondan yeni bir sözcük türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün türünü (isimden fiil, fiilden isim vb.) veya anlamını tamamen değiştirebilir.

• Örnek: göz -lük (göz farklı, gözlük farklı bir eşya), sev -gi (sevmek eylemi farklı, sevgi duygusu farklı), tuz -lu (tuz bir madde, tuzlu ise bir özellik), yarış -macı (yarışmak eylemi farklı, yarışmacı kişi farklı)

Bir sözcük yapım eki aldığında, o artık bambaşka bir anlama sahip yeni bir kelime olmuştur. Bu, sözcüğün kimliğini değiştirmek gibidir. "Kitabım" kelimesindeki "-ım" eki, kitabın kime ait olduğunu belirtir ama "kitap" kelimesinin anlamını değiştirmez. Bu yüzden "-ım" yapım eki değildir.

b) Çekim Ekleri

Sözcüğün anlamını veya türünü değiştirmeyen, sadece cümle içinde diğer sözcüklerle bağlantı kurmasını sağlayan, aitlik, durum, zaman gibi anlam ilgileri katan eklerdir.

Çekim eki alan bir sözcük, hala aynı kelimedir, sadece cümledeki görevi veya kime ait olduğu gibi bilgileri değişir. Örneğin, "ağaçlar" kelimesindeki "-lar" eki, ağacın çok olduğunu belirtir ama "ağaç" kelimesinin anlamını değiştirmez.

i. İsim Çekim Ekleri

İsimlere gelerek onların cümledeki görevini, aitliğini veya sayısını belirten eklerdir.

• Çoğul (Çokluk) Eki (-ler, -lar):
  Sözcüğe birden fazla olma anlamı katar.
  Örnek: kitaplar, öğrenciler

“-ler, -lar” eki sadece çokluk anlamı katmaz, cümleye farklı anlamlar da katabilir:

• Benzerlik: "Fatihler gibi bir nesil" (Fatih'e benzer)
• Aile/Topluluk: "Selmalar bize geldi." (Selma ve ailesi/arkadaşları)
• Yaklaşıklık: "On yaşlarında bir çocuk." (Yaklaşık on yaşında)
• Saygı: "Müdür Beyler teşrif ettiler." (Müdüre duyulan saygı)
• Abartma: "Ateşler içinde yanıyordu." (Çok ateşli olduğunu abartma)
• Zaman/Dönem: "1990'larda doğdum." (1990'lı yıllar dönemi)

• İyelik (Sahiplik) Ekleri:
  Varlıkların kime veya neye ait olduğunu bildiren eklerdir. "Kimin?" veya "Neyin?" sorularına cevap verirler. Her şahıs için farklı bir iyelik eki vardır.
  • Benim: -m, -ım, -im, -um, -üm (kitabım, evim)
  • Senin: -n, -ın, -in, -un, -ün (kitabın, evin)
  • Onun: -ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü (kitabı, evi, annesi)
  • Bizim: -mız, -miz, -muz, -müz (kitabımız, evimiz)
  • Sizin: -nız, -niz, -nuz, -nüz (kitabınız, eviniz)
  • Onların: -ları, -leri (kitapları, evleri)

Bir sözcükte iyelik eki olup olmadığını anlamak için, o sözcüğün başına uygun bir iyelik zamiri (benim, senin, onun vb.) getirerek veya "Kimin?" sorusunu sorarak kontrol edebilirsin. Örneğin, "rüyamda" kelimesindeki "rüyam" -> "Benim rüyam" (evet, iyelik eki var).

• Hâl (Durum) Ekleri:
  İsimlerin cümlede yüklendiği görevleri belirten eklerdir.
  • Belirtme Hâli (-i, -ı, -u, -ü): Nesneyi belirtir. "Neyi?" veya "Kimi?" sorularına cevap verir.
    Örnek: kitabı oku, evi temizle, masayı sildi
  • Yönelme Hâli (-e, -a): Yönelme, yaklaşma bildirir. "Nereye?", "Kime?" sorularına cevap verir.
    Örnek: okula git, Ali'ye ver
  • Bulunma Hâli (-de, -da): Bulunma, kalma bildirir. "Nerede?", "Kimde?" sorularına cevap verir.
    Örnek: evde kal, gözlerinde endişe vardı, rüyamda gördüm
  • Ayrılma (Çıkma) Hâli (-den, -dan, -ten, -tan): Ayrılma, uzaklaşma bildirir. "Nereden?", "Kimden?" sorularına cevap verir.
    Örnek: okuldan gel, Ali'den al, şehirden

İyelik eki olan "-ı, -i, -u, -ü" ile belirtme hâl eki olan "-ı, -i, -u, -ü" birbirine çok benzer. Aralarındaki farkı anlamak için "onun" kelimesini kullanabilirsin. Eğer sözcüğün başına "onun" getirebiliyorsan iyelik ekidir, getiremiyorsan belirtme hâl ekidir.
Örnek: "Kitabı masaya koydu." (Neyi koydu? Kitabı - Belirtme hâli)
"Kitabı çok eskiydi." (Onun kitabı - İyelik eki)

Bulunma hâl eki "-de, -da" ile yapım eki olan "-deş, -daş" veya bağlaç olan "de, da"yı da karıştırmamaya dikkat etmelisin. Hâl eki her zaman bitişik yazılır ve yer bildirir.

ii. Fiil Çekim Ekleri (Kısaca)

Fiillere gelerek zaman, kişi, kip gibi anlamlar katan eklerdir.
Örnek: geldi (geçmiş zaman), okuyor (şimdiki zaman), yazalım (istek kipi)

3. Genel İpuçları ve Tekrar

• Bir sözcüğün yapısını incelerken her zaman önce kökünü bulmaya çalış.
• Kökün isim mi fiil mi olduğunu anlamak için sonuna -mek / -mak ekini getir.
• Eklerin sözcüğün anlamını değiştirip değiştirmediğine dikkat et. Anlam değişiyorsa yapım eki, değişmiyorsa çekim ekidir.
• İyelik ekleri aitlik (kimin?), hâl ekleri ise durum (nerede, nereye, neyi?) bildirir.
• Çoğul eki (-ler, -lar) sadece çokluk değil, farklı anlamlar da katabilir. Cümlenin tamamını okuyarak anlamı yakalamaya çalış.

Bu ders notlarını dikkatlice okuyup anladığında, "Sözcükte Yapı" konusundaki soruları çok daha rahat çözebileceksin. Bol şans!