🎓 11. Sınıf Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı Test 1 - Ders Notu ve İpuçları

Sevgili öğrenciler,

Bu ders notu, "11. Sınıf Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı Test 1" başlığı altında yer alan soruları temel alarak, Osmanlı Devleti'nin özellikle XVII. ve XVIII. yüzyıllardaki duraklama, gerileme, iç isyanlar, ekonomik sorunlar ve ıslahat hareketleri konularını kapsamlı bir şekilde özetlemektedir. Bu dönem, Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş ve yükseliş dönemlerinden farklı olarak, ciddi iç ve dış sorunlarla yüzleştiği, değişim ve dönüşüm arayışlarına girdiği kritik bir süreçtir. Sınavlarınızda bu konulara hakim olmanız büyük önem taşımaktadır.

XVII. Yüzyıl: Duraklama Dönemi ve Nedenleri

Osmanlı Devleti'nin XVII. yüzyılda yaşadığı sorunlar, devletin "Duraklama Dönemi" olarak adlandırılmasına yol açmıştır. Bu sorunlar hem iç hem de dış etkenlerden kaynaklanmaktaydı.

• İç Nedenler:
  • Merkezi Otoritenin Zayıflaması: Padişahların tecrübesizliği, saray kadınlarının ve ağalarının devlet işlerine karışması, rüşvet ve iltimasın yaygınlaşması.
  • Yönetimdeki Bozulmalar: Liyakatsiz kişilerin önemli görevlere getirilmesi, adalet sistemindeki aksaklıklar.
  • Ordu ve Askeri Yapıdaki Değişimler: Yeniçeri Ocağı'nın disiplinsizleşmesi, siyasete karışması, asker sayısının artmasına rağmen eğitim ve disiplinin bozulması. Tımar sisteminin bozulmasıyla eyalet askerlerinin (tımarlı sipahiler) sayısının azalması.
  • Ekonomik Sorunlar: Uzun süren ve kaybedilen savaşlar, hazine giderlerinin artması, gelirlerin azalması, enflasyon, paranın değer kaybetmesi. Tımar sisteminin bozulmasıyla vergi gelirlerinin düşmesi ve iltizam sisteminin yaygınlaşması.
  • Sosyal Yapıdaki Değişimler: Köyden kente göçlerin artması, tarımsal üretimin düşmesi, asayiş sorunları.
  • Veraset Sistemindeki Değişiklik: Saltanat yasasının değiştirilmesi (Ekber ve Erşed sistemi) taht kavgalarını azaltmaya çalışsa da, tecrübesiz padişahların işbaşına gelmesine neden olmuştur.
• Dış Nedenler:
  • Coğrafi Keşifler: Yeni ticaret yollarının bulunması (Ümit Burnu yolu gibi) Akdeniz ve İpek/Baharat Yolları'nın önemini kaybetmesine, dolayısıyla Osmanlı gümrük gelirlerinin azalmasına neden olmuştur.
  • Kapitülasyonlar: Yabancı devletlere verilen kapitülasyonların zamanla genişletilmesi ve sürekli hale gelmesi, Osmanlı ekonomisine büyük zarar vermiş, gümrük gelirlerini düşürmüş ve yerli üretimi olumsuz etkilemiştir.
  • Doğal Sınırlara Ulaşılması: Osmanlı Devleti'nin genişleme potansiyelinin coğrafi engellerle (okyanuslar, büyük çöller, güçlü Avrupa devletleri) sınırlanması, yeni fetihleri ve dolayısıyla yeni gelir kaynaklarını olanaksız kılmıştır.
  • Avrupa'nın Gelişmesi: Avrupa'da bilim, teknik, ekonomi ve askeri alandaki gelişmeler karşısında Osmanlı'nın geri kalmaya başlaması.

XVII. Yüzyıl İsyanları

XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti'nde üç ana grupta isyanlar görülmüştür:

• Celali İsyanları (Anadolu İsyanları):
  • Nedenleri: Tımar sisteminin bozulması, iltizam sisteminin yaygınlaşması, ağır vergiler, merkezi otoritenin zayıflaması, uzun süren savaşlar ve asker kaçakları.
  • Sonuçları:
    • Anadolu'da güvenlik ve asayişin bozulması.
    • Köyden kente göçlerin artması (büyük kaçgun).
    • Tarım üretiminin düşmesi, kıtlık ve ekonomik sıkıntılar.
    • Devlet gelirlerinin azalması, vergi toplanamaması.
    • Tımar düzeninin tamamen bozulması ve yerini iltizamın alması.
    • Anadolu'da yerel güçlerin (ayanlar) etkinliğinin artması.
    • Sosyal yaşamın farklılaşması ve toplumsal düzenin bozulması.
• İstanbul (Yeniçeri) İsyanları:
  • Nedenleri: Yeniçerilerin maaşlarının zamanında ödenmemesi, ulufelerin ayarı düşük parayla ödenmesi, disiplinsizleşme, siyasete karışma, çıkarlarının zedelenmesi.
  • Sonuçları: Padişah ve devlet adamlarının tahttan indirilmesi/öldürülmesi, merkezi otoritenin zayıflaması, ıslahatların engellenmesi.
• Eyalet İsyanları: Merkezi otoritenin zayıflamasıyla bazı eyaletlerde çıkan isyanlardır.

XVII. Yüzyıl Islahatları ve Islahatçılar

XVII. yüzyılda kötü gidişi durdurmak amacıyla çeşitli devlet adamları tarafından ıslahatlar yapılmıştır.

• Genel Özellikleri:
  • Amacı: Devletin eski gücüne kavuşmasını sağlamak, bozulmaları durdurmak.
  • Yöntemi: Genellikle baskı ve şiddet yoluyla otoriteyi yeniden kurmaya çalışma.
  • Alanı: Çoğunlukla askeri ve mali alanlarda yoğunlaşma.
  • Niteliği: Sorunların kökenine inmekten ziyade yüzeysel kalma, kalıcı çözümler üretememe. Batı örnek alınmamıştır, "geçmişe dönme" amacı güdülmüştür.
  • Başarısızlık Nedenleri: Çıkarcı grupların (Yeniçeriler, ulema) muhalefeti, padişahların kısa süreli saltanatları, devlet adamlarının kişisel çabalarıyla sınırlı kalması.
• Önemli Islahatçılar:
  • II. Osman (Genç Osman): Yeniçeri Ocağı'nı kaldırmayı düşünen ilk padişah, saray dışından evlilik yaparak devşirme sistemini değiştirmeye çalıştı.
  • Kuyucu Murat Paşa: Celali isyanlarını şiddetle bastırarak Anadolu'da asayişi sağladı.
  • IV. Murat: Merkezi otoriteyi yeniden kurdu, Yeniçeri disiplinini sağlamaya çalıştı, içki ve tütün yasağı gibi tedbirler aldı.
  • Tarhuncu Ahmet Paşa: İlk modern bütçeyi (denk bütçe) hazırlama çabasıyla mali alanda önemli ıslahatlar yapmaya çalıştı. Saray masraflarını kısmak gibi önlemler aldı.
  • Köprülü Mehmet Paşa: Sadrazamlık görevini bazı şartlar ileri sürerek kabul eden ilk devlet adamıdır. Bu şartlar, rahat ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamak, yetkilerini güvence altına almak ve merkezi otoriteyi güçlendirmek amacını taşır. Köprülüler dönemi, Osmanlı'nın kısa süreli de olsa bir toparlanma yaşadığı dönemdir.

XVIII. Yüzyıl: Değişim ve Batılılaşma Dönemi

XVIII. yüzyılda Osmanlı Devleti, sorunların daha da derinleştiğini fark etmiş ve ıslahat anlayışında önemli bir değişikliğe gitmiştir.

• Islahatların Niteliği:
  • Batı Etkisi: İlk kez Avrupa'nın askeri ve teknik üstünlüğü kabul edilmiş, Batı örnek alınarak ıslahatlar yapılmaya başlanmıştır.
  • Askeri Odak: Özellikle askeri alanda Avrupa'dan teknik uzmanlar getirilmiş, yeni askeri okullar açılmış ve ordunun modernizasyonu hedeflenmiştir (örn. Nizam-ı Cedit ordusu).
  • Diplomatik Odak: Avrupa devletleriyle diplomatik ilişkilere eskisinden daha fazla önem verilmiş, Avrupa'nın önemli merkezlerinde daimi elçilikler açılmıştır. Bu durum, Avrupa'daki gelişmeleri yakından takip etme ve denge politikası gütme amacını taşır.
  • Kültürel Etkileşim: Matbaanın kullanılması, Doğu klasiklerinin yanı sıra Batı eserlerinin de çevrilmesi gibi kültürel alanda da değişimler yaşanmıştır.
• Önemli Gelişmeler:
  • Avrupa'dan uzman getirilmesi, Osmanlı'nın savaşlarda yenilgiye uğradığını, askeri ocakların teknik olarak yetersiz kaldığını ve Batı'nın bilim ve teknik alanda ileride olduğunu kabul ettiğinin bir göstergesidir.
  • Daimi elçiliklerin açılması, Osmanlı'nın dış politikada daha aktif ve gözlemci bir rol üstlendiğini, Avrupa'yı daha yakından tanıma ve ilişkileri geliştirme çabasında olduğunu gösterir.

💡 İpuçları ve Dikkat Edilmesi Gerekenler:

• ⚠️ Dikkat: XVII. yüzyıl ıslahatları ile XVIII. yüzyıl ıslahatları arasındaki temel farkı iyi anlayın. XVII. yüzyılda "eski düzene dönme" amacı varken, XVIII. yüzyılda "Batı'yı örnek alma" anlayışı başlamıştır.
• 💡 İpucu: Celali İsyanları'nın nedenleri ve sonuçları, özellikle tımar sistemi, iltizam ve göç ilişkisi sıkça sorulan konulardır. Bu bağlantıları iyi kurun.
• ⚠️ Dikkat: Coğrafi Keşifler ve Kapitülasyonların Osmanlı ekonomisi üzerindeki olumsuz etkileri, duraklamanın önemli dış nedenlerindendir. Bu iki kavramın etkilerini karıştırmayın.
• 💡 İpucu: Bir olayın birden fazla sonucu olabileceğini unutmayın. Örneğin, isyanlar hem ekonomik (vergi toplanamaması) hem de sosyal (güvenliksizlik, göç) sonuçlar doğurur.
• ⚠️ Dikkat: "Savunulamaz" veya "gösterilemez" gibi olumsuz köklü sorulara dikkat edin. Doğru cevabı bulmak için şıkların tamamını dikkatlice değerlendirin.
• 💡 İpucu: Islahatçıların hangi alanda öne çıktığını (örn. Tarhuncu Ahmet Paşa mali alanda) bilmek, soruları çözerken size avantaj sağlar.

Bu ders notları, "Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı" ünitesindeki temel kavramları ve olayları anlamanıza yardımcı olacaktır. Başarılar dilerim!