🎓 10. Sınıf Türk Edebiyatının Tarihi Dönemleri Test 1 - Ders Notu ve İpuçları

Türk edebiyatının zengin ve köklü geçmişini anlamak, onu dönemlere ayırarak incelemekle mümkündür. Bu ders notu, Türk edebiyatının ana dönemlerini, bu dönemlerin özelliklerini ve önemli eserlerini kapsayarak sınav hazırlığında sana yol gösterecektir.

Türk Edebiyatının Dönemlere Ayrılmasında Etkili Olan Faktörler 🌍

Edebiyat, toplumun aynasıdır ve toplumsal değişimler edebiyatı da dönüştürür. Türk edebiyatının dönemlere ayrılmasında etkili olan başlıca faktörler şunlardır:

• Din Değişikliği: Türklerin İslamiyet'i kabul etmesi, edebiyatımızın en büyük kırılma noktalarından biridir.
• Kültür Değişikliği: Dinle birlikte gelen Arap ve Fars kültürü, daha sonra Batı kültürü edebiyatımızı derinden etkilemiştir.
• Coğrafya Değişikliği: Orta Asya'dan Anadolu'ya göçler, yeni yaşam alanları ve komşu kültürlerle etkileşimler.
• Dil Değişikliği: Kullanılan dilin sade Türkçeden Arapça-Farsça kelimelerle zenginleşen Osmanlı Türkçesine, ardından Batı dillerinin etkisiyle sadeleşme çabalarına geçişi.
• Siyasi ve Sosyal Olaylar: Savaşlar, imparatorlukların kuruluşu ve yıkılışı, reformlar (Tanzimat Fermanı gibi) ve yeni devletlerin (Cumhuriyet gibi) kuruluşu edebiyatı yönlendirmiştir.

⚠️ Dikkat: Tarih, bu faktörlerin gerçekleştiği genel zaman dilimini ifade eder; doğrudan bir "dönemlere ayırma nedeni" değildir. Dönemleri ayıran asıl unsurlar yukarıdaki değişimlerdir.

Türk Edebiyatının Ana Dönemleri Şeması 📚

Türk edebiyatı, genel olarak üç ana döneme ayrılır ve bu ana dönemler de kendi içinde alt kollara ayrılır:

• 1. İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı
  • Sözlü Edebiyat
  • Yazılı Edebiyat
• 2. İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı
  • Geçiş Dönemi Eserleri
  • Halk Edebiyatı (Anonim, Âşık, Dinî-Tasavvufî)
  • Divan Edebiyatı
• 3. Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı
  • Tanzimat Edebiyatı
  • Servetifünun Edebiyatı
  • Fecriati Edebiyatı
  • Millî Edebiyat
  • Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı

1. İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı 🐎

Türklerin İslamiyet'i kabul etmesinden önceki dönemi kapsar (M.Ö. 4. yüzyıl - M.S. 11. yüzyıl).

• Genel Özellikler:
  • Şamanizm, Gök Tanrı inancı gibi eski Türk inançları etkilidir.
  • Sığır (av töreni), şölen (ziyafet), yuğ (cenaze töreni) gibi törenlerde ortaya çıkmıştır.
  • Dil: Sade, öz Türkçe.
  • Nazım Birimi: Dörtlük.
  • Ölçü: Hece ölçüsü.
  • Kafiye: Yarım kafiye ağırlıklıdır.
• Sözlü Edebiyat:
  • Anonimdir, yazanı belli değildir.
  • Ozan, şaman, kam, baksı adı verilen kişiler tarafından kopuz eşliğinde icra edilmiştir.
  • Ürünler:
    • Koşuk: Aşk, doğa, kahramanlık konularını işleyen şiirler.
    • Sagu: Ölen bir kişinin ardından duyulan acıyı dile getiren ağıtlar.
    • Sav: Günümüzdeki atasözlerinin ilk örnekleri.
    • Destan: Milletlerin hayatında derin izler bırakan olayları (savaş, göç, doğal afet) anlatan uzun manzum hikâyeler.
• Yazılı Edebiyat:
  • Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri): Türk adının geçtiği ilk yazılı belgelerdir. Siyasi ve sosyal öğütler içerir. Türk tarihinin ve edebiyatının önemli kaynaklarındandır.
  • Uygur Metinleri: Maniheizm ve Budizm dinlerinin etkisiyle yazılmış dini ve hukuki metinlerdir. Altun Yaruk, Sekiz Yükmek gibi eserler bu döneme aittir.

💡 İpucu: Sözlü edebiyat ürünleri, Halk Edebiyatı'ndaki koşma, ağıt, mani gibi türlerin ilk örnekleri kabul edilir.

2. İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı 🕌

Türklerin İslamiyet'i kabul etmesiyle başlayan ve 11. yüzyıldan 19. yüzyılın ortalarına kadar devam eden dönemdir.

• Genel Özellikler:
  • Arap ve Fars kültürünün etkisiyle dil, nazım şekilleri ve temalarda büyük değişimler yaşanmıştır.
  • Dil: Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalarla zenginleşen Osmanlı Türkçesi kullanılmıştır.
• Geçiş Dönemi Eserleri (11-12. yüzyıl):
  • Türklerin İslamiyet'i kabul etmesiyle ortaya çıkan, hem eski Türk hem de İslami unsurları bir arada barındıran ilk eserlerdir.
  • Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip): İlk siyasetname örneğidir. Aruz ölçüsüyle yazılan ilk Türk eseridir. Mesnevi nazım şeklindedir.
  • Divanü Lügati't-Türk (Kaşgarlı Mahmut): İlk Türkçe sözlük ve Türk dilinin zenginliğini gösteren ansiklopedik bir eserdir.
  • Atabetü'l Hakayık (Edip Ahmet Yükneki): Ahlaki ve öğretici nitelikte bir eserdir.
  • Divan-ı Hikmet (Ahmet Yesevi): Tasavvufi düşünceleri yaymak amacıyla yazılmış "hikmet" adı verilen şiirlerden oluşur. Tasavvufi halk şiirinin ilk örnekleridir.
• Halk Edebiyatı:
  • Halkın ortak değerlerini, yaşayışını ve duygularını yansıtır.
  • Dil: Genellikle sade ve anlaşılır Türkçedir.
  • Nazım Birimi: Dörtlük.
  • Ölçü: Hece ölçüsü.
  • Kafiye: Yarım ve tam kafiye.
  • Kolları:
    • Anonim Halk Edebiyatı: Yazarı belli olmayan, halkın ortak malı olan ürünlerdir (Mani, Türkü, Ninni, Tekerleme, Bilmece, Halk Hikâyeleri, Destanlar, Karagöz, Hacivat, Meddah, Orta Oyunu).
    • Âşık Edebiyatı: Saz eşliğinde şiir söyleyen âşıkların oluşturduğu edebiyattır (Koşma, Semai, Varsağı, Destan). Karacaoğlan, Dadaloğlu, Âşık Veysel önemli temsilcileridir.
    • Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı (Tekke Edebiyatı): Tasavvuf düşüncesini yayma amacı güden edebiyattır (İlahi, Nefes, Nutuk, Devriye, Şathiye). Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli, Kaygusuz Abdal önemli temsilcileridir.
• Divan Edebiyatı:
  • Saraya, medreseye ve yüksek zümreye hitap eden bir edebiyattır.
  • Dil: Ağır, Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalarla yüklü Osmanlı Türkçesi.
  • Ölçü: Aruz ölçüsü.
  • Nazım Birimi: Çoğunlukla beyittir.
  • Nazım Şekilleri: Gazel, Kaside, Mesnevi, Rubai, Tuyuğ, Şarkı.
  • Sanat: Sanatlı söyleyiş, mazmunlar (kalıplaşmış benzetmeler), soyut güzellik anlayışı ön plandadır.
  • Temsilciler: Fuzuli, Baki, Nedim, Nef'i, Şeyh Galip.

⚠️ Dikkat: "Divan" kelimesi, Divan Edebiyatı şairlerinin şiirlerini topladıkları eserlerin adıdır (örneğin, Fuzuli'nin şiirlerini topladığı eser "Divan-ı Fuzuli"dir).

3. Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı 🏛️

1860'lı yıllardan günümüze kadar devam eden, Batılılaşma süreciyle şekillenen dönemdir.

• Genel Özellikler:
  • Tanzimat Fermanı (1839) ile başlayan Batılılaşma süreci edebiyatı etkilemiştir.
  • Roman, hikâye, tiyatro, makale gibi Batılı türler edebiyatımıza girmiştir.
  • Dil ve içerik açısından sürekli bir değişim ve yenileşme yaşanmıştır.
• Tanzimat Edebiyatı (1860-1896):
  • Batı'dan alınan yeni türlerle (roman, tiyatro, makale) edebiyatımız yenilenir.
  • I. Dönem'de "Sanat toplum içindir" anlayışıyla hak, adalet, hürriyet gibi kavramlar işlenir.
  • II. Dönem'de "Sanat sanat içindir" anlayışı benimsenir.
  • Temsilciler: Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Mithat Efendi, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit Tarhan.
• Servetifünun Edebiyatı (Edebiyat-ı Cedide) (1896-1901):
  • "Sanat sanat içindir" ilkesi benimsenmiştir.
  • Dil: Ağır, süslü ve sanatlı bir Osmanlı Türkçesi kullanılmıştır.
  • Şiirde parnasizm ve sembolizm akımlarının etkileri görülür.
  • Temsilciler: Tevfik Fikret, Cenap Şahabettin, Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf.
• Fecriati Edebiyatı (1909-1912):
  • Servetifünun'a tepki olarak doğmuş, kısa süreli bir dönemdir.
  • "Sanat şahsi ve muhteremdir" ilkesini savunmuşlardır.
  • Dil: Servetifünun'dan daha da ağır ve sanatlıdır.
  • Temsilciler: Ahmet Haşim (dönemin en önemli şairi), Yakup Kadri Karaosmanoğlu (sonradan Milli Edebiyat'a geçmiştir).
• Millî Edebiyat (1911-1923):
  • Türkçülük akımının etkisiyle ortaya çıkmıştır.
  • Dil: Sade, konuşma dili esas alınmıştır.
  • Ölçü: Hece ölçüsü yeniden ön plana çıkarılmıştır.
  • Konular: Anadolu, millî değerler, tarih, günlük yaşam.
  • Temsilciler: Ömer Seyfettin, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Ali Canip Yöntem, Halide Edip Adıvar, Reşat Nuri Güntekin.
• Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı (1923-Günümüz):
  • Cumhuriyet'in ilanıyla başlayan, en geniş ve çeşitlilik gösteren dönemdir.
  • Farklı akımlar, anlayışlar ve edebi gruplar bir arada var olmuştur (Beş Hececiler, Yedi Meşaleciler, Garipçiler, İkinci Yeniciler vb.).
  • Dil: Genellikle sade, halka yakın bir dil kullanılmıştır.
  • Konular: Anadolu, köy sorunları, toplumsal gerçekler, bireyin iç dünyası, modernizm gibi geniş bir yelpazeyi kapsar.
  • Temsilciler: Necip Fazıl Kısakürek, Nazım Hikmet, Orhan Veli Kanık, Yaşar Kemal, Sait Faik Abasıyanık, Atilla İlhan, Sezai Karakoç, Orhan Pamuk gibi çok sayıda önemli yazar ve şair.

Genel İpuçları ve Sık Yapılan Hatalar 🧐

• 💡 Dönemlerin Başlangıç ve Bitiş Tarihleri: Edebiyat dönemlerinin kesin başlangıç ve bitiş tarihleri yerine, o dönemi başlatan veya bitiren önemli olayları (İslamiyet'in kabulü, Tanzimat Fermanı, Cumhuriyet'in ilanı gibi) bilmek daha önemlidir.
• ⚠️ "Geçiş Dönemi"nin Yeri: Geçiş Dönemi eserleri, İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı'nın ilk evresidir. Asla Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı'na ait değildir.
• 💡 Eser-Yazar-Dönem Eşleştirmesi: Özellikle Geçiş Dönemi eserleri (Kutadgu Bilig, Divanü Lügati't-Türk, Atabetü'l Hakayık, Divan-ı Hikmet) ve Divan Edebiyatı'nın önemli şairlerinin (Fuzuli, Baki, Nedim, Nef'i) eserlerini iyi öğrenmek, testlerde sıkça karşına çıkacaktır.
• ⚠️ Dil ve Üslup Farkları: Halk Edebiyatı'nın sade dili ve hece ölçüsüyle, Divan Edebiyatı'nın ağır dili ve aruz ölçüsü arasındaki temel farkları karıştırmamak çok önemlidir. Bu farklar, şiir örneklerini tanımanda kilit rol oynar.
• 💡 Şiir Örneklerinden Dönem Tespiti: Bir şiir verildiğinde, dilindeki sadelik/ağırlık, kullanılan ölçü (hece/aruz), nazım birimi (dörtlük/beyit), tema ve kullanılan kelimelerden yola çıkarak hangi döneme ait olduğunu tahmin etme becerini geliştir.
• ⚠️ Dönem Ayrımında Din Faktörü: Türk edebiyatının dönemlere ayrılmasında din, kültürel ve dilsel değişimlerle birlikte en temel ve belirleyici faktörlerden biridir.

Bu ders notları, Türk edebiyatının tarihi dönemlerini anlamana ve sınavlarında başarılı olmana yardımcı olacaktır. Bol şans! ✨