Merhaba 10. sınıf öğrencileri!

Bu ders notu, "Dünya'da Su Kaynakları" ünitesindeki temel kavramları pekiştirmeniz ve sınavlarda başarılı olmanız için özel olarak hazırlandı. Karşınıza çıkan testteki soruları analiz ederek, bu konunun en kritik noktalarını ve sıkça karıştırılan bilgileri bir araya getirdim. Unutmayın, coğrafya sadece ezber değil, aynı zamanda harita okuma, neden-sonuç ilişkisi kurma ve yorumlama becerisidir. Hadi başlayalım!

🎓 10. sınıf Dünya'da Su Kaynakları Test 2 - Ders Notu ve İpuçları

Bu ders notu, Dünya'daki su kaynaklarının genel dağılımı, göllerin oluşum şekilleri, kimyasal özellikleri ve kullanım amaçları ile akarsu sistemleri ve bunlarla ilgili temel coğrafi terimler üzerine odaklanmaktadır. Özellikle göl ve akarsu oluşumlarını etkileyen iç ve dış kuvvetler, su kaynaklarının tuzluluk oranlarını belirleyen faktörler ve akarsu debisini etkileyen unsurlar bu notun ana konularını oluşturmaktadır.

1. Dünya'daki Su Kaynaklarının Dağılımı

• Dünya üzerindeki toplam su miktarı sabit kalırken, bu suların coğrafi dağılımı ve özellikleri farklılık gösterir.
• Tuzlu Sular: Dünya'daki suların yaklaşık %97'sini okyanus ve denizler oluşturur. Yeryüzünün yaklaşık %71'i denizler ve okyanuslarla kaplıdır.
• Tatlı Sular: Dünya'daki suların yaklaşık %3'ü tatlı sudur.
• Tatlı suların en büyük kısmı (%68.7) buzullarda ve kalıcı kar örtülerinde bulunur.
• Buzullardan sonra en fazla orana sahip tatlı su kaynağı yeraltı sularıdır (%30.1).
• Yüzey suları (göller, nehirler, bataklıklar) tatlı suların çok küçük bir kısmını (%0.3) oluşturur.
• Tatlı yüzey sularının dağılımı ise yaklaşık olarak; göller %87, bataklıklar %11, nehirler %2 şeklindedir.

⚠️ Dikkat: Tatlı su oranları ve özellikle tatlı yüzey sularının kendi içindeki dağılımı (göllerin nehirlerden çok daha fazla paya sahip olması) sıkça karıştırılan bir bilgidir.

2. Göller

a. Göl Oluşum Şekilleri ve Etkili Kuvvetler

Göller, yer kabuğundaki çanakların sularla dolması sonucu oluşur. Oluşumlarında iç ve dış kuvvetler etkili olabilir.

• İç Kuvvetler Sonucu Oluşan Göller:
  • Tektonik Göller: Yer kabuğundaki kırılma ve kıvrılma hareketleri (fay hatları, çöküntü alanları) sonucu oluşan çukurlukların suyla dolmasıyla meydana gelir. Örnekler: Baykal Gölü, Hazar Gölü, Tanganika Gölü, Tuz Gölü, Van Gölü.
  • Volkanik Göller: Volkanik faaliyetler sonucu oluşan krater, kaldera veya maar çukurluklarının suyla dolmasıyla oluşur. Örnekler: Nemrut Gölü (krater), Meke Gölü (maar).
• Dış Kuvvetler Sonucu Oluşan Göller:
  • Karstik Göller: Suda kolay çözünebilen kayaçların (kalker, jips, kaya tuzu) yaygın olduğu arazilerde (karstik bölgeler) erime çukurluklarının (dolin, uvala, polye) suyla dolmasıyla oluşur. Örnekler: Salda Gölü, Avlan Gölü.
  • Buzul Gölleri (Sirk Gölleri): Buzulların aşındırmasıyla oluşan çanakların (sirk çukurlukları) suyla dolmasıyla oluşur. Genellikle yüksek dağlık bölgelerde veya kutup çevrelerinde görülür. Örnekler: Kaçkar Dağları'ndaki göller, İskandinavya, Kanada, Rusya'daki birçok göl.
  • Set Gölleri: Bir akarsu vadisinin veya çukur bir alanın önünün doğal bir setle kapanması sonucu oluşur.
    • Heyelan Set Gölleri: Heyelan kütlesinin bir vadiyi tıkamasıyla. Örnekler: Tortum, Abant, Sera Gölü.
    • Alüvyon Set Gölleri: Akarsuyun taşıdığı alüvyonların bir koy veya vadi önünü tıkamasıyla. Örnekler: Bafa (Çamiçi), Köyceğiz.
    • Lav Set Gölleri: Volkanik patlamalar sonucu çıkan lavların bir vadiyi tıkamasıyla. Örnekler: Van Gölü (kısmen), Çıldır Gölü.
    • Kıyı Kordonu (Lagün) Gölleri: Dalgaların taşıdığı kum ve çakılların bir koyun önünü kapatmasıyla. Örnekler: Büyükçekmece, Küçükçekmece, Terkos (Durusu) Gölü.

⚠️ Dikkat: Göl oluşum şekillerini ve bunları oluşturan kuvvetlerin (iç veya dış) ayrımını iyi öğrenin. Tektonik ve volkanik iç kuvvet, diğerleri dış kuvvettir.

b. Göl Sularının Kimyasal Özellikleri (Tatlı, Tuzlu, Sodalı)

Göl sularının kimyasal özellikleri, birçok coğrafi koşula bağlıdır:

• Gideğenin Olup Olmaması: Bir gölün sularını dışarıya boşaltan bir akarsu (gideğen) varsa, göl genellikle tatlıdır. Gideğeni olmayan göllerde mineraller birikir ve tuzluluk artar.
• İklim Koşulları ve Buharlaşma: Kurak ve sıcak iklim bölgelerindeki göllerde buharlaşma şiddetli olduğu için tuzluluk oranı yüksektir. Nemli ve serin iklimlerde ise buharlaşma az olduğundan tatlı su oranı daha fazladır.
• Göl Havzasındaki Kayaç Yapısı: Göl tabanındaki veya çevresindeki kayaçların (kalker, jips, kaya tuzu gibi) suda kolay çözünür olması, göl suyunun mineral oranını ve dolayısıyla tuzluluk veya sodalılık oranını artırır.
• Gölün Beslenme Kaynakları: Gölün beslendiği akarsuların veya yeraltı sularının mineral içeriği de gölün kimyasal yapısını etkiler.
• Gölün Büyüklüğü ve Derinliği: Gölün büyüklüğü ve derinliği, buharlaşma yüzeyini ve su hacmini etkileyerek dolaylı yoldan tuzluluğu etkileyebilir, ancak doğrudan birincil faktör değildir.

💡 İpucu: Genellikle, gideğeni olan ve nemli iklim bölgelerinde yer alan göller tatlı, gideğeni olmayan ve kurak iklim bölgelerinde yer alan göller ise tuzlu veya sodalıdır.

c. Yapay Göller (Barajlar) ve Kullanım Amaçları

Doğal göllerin yanı sıra, insanlar tarafından farklı amaçlarla yapay göller (barajlar) oluşturulur.

• Başlıca Kullanım Amaçları:
  • Elektrik enerjisi üretimi (hidroelektrik santraller).
  • Tarım alanlarında sulama suyu sağlamak.
  • İçme ve kullanma suyu temini.
  • Taşkın ve sellere karşı koruma sağlamak.
  • Balıkçılık ve su sporları gibi rekreasyonel faaliyetler.

⚠️ Dikkat: Yapıldığı bölgenin biyoçeşitliliğini artırmak, barajların birincil veya doğrudan amacı değildir. Hatta bazen ekosistem üzerinde olumsuz etkileri olabilir.

3. Akarsular

a. Temel Akarsu Terimleri

• Akarsu Kaynağı: Akarsuyun doğduğu ve beslendiği yerlerdir (dağlık alanlar, pınarlar, göller).
• Akarsu Yatağı: Akarsuyun başlangıcından denize veya göle ulaştığı son seviyeye kadar takip ettiği yoldur.
• Akarsu Ağzı: Akarsuyun denize, göle veya başka bir akarsuya döküldüğü yerdir.
• Akarsu Havzası: Bir akarsuyun kollarıyla beraber su topladığı, yağışlarla beslendiği ve sularını belirli bir akarsu yatağına boşalttığı alandır.
• Su Bölümü Çizgisi: Akarsu havzalarını birbirinden ayıran, genellikle dağ sırtlarından veya yüksek arazilerden geçen sınırdır.

b. Akarsu Havzaları (Açık ve Kapalı Havza)

• Açık Havza: Sularını doğrudan veya dolaylı olarak denizlere veya okyanuslara ulaştırabilen akarsu havzalarıdır. Örnek: Karadeniz'e dökülen akarsuların havzaları.
• Kapalı Havza: Sularını denizlere veya okyanuslara ulaştıramayan, genellikle iç bölgelerdeki göllere veya bataklıklara dökülen akarsu havzalarıdır. Örnek: Tuz Gölü Havzası, Aral Gölü Havzası.

c. Akarsu Debisi ve Etkileyen Faktörler

Akarsu Debisi: Akarsu yatağının bir kesitinden saniyede geçen su miktarıdır (m³/sn). Debiyi etkileyen faktörler şunlardır:

• Havzaya Düşen Yağış Miktarı: Yağış miktarı arttıkça debi artar.
• Sıcaklık ve Buharlaşma Miktarı: Yüksek sıcaklık ve buharlaşma, akarsudaki su kaybını artırarak debiyi düşürür.
• Havzadaki Beslenme Kaynakları: Kar erimeleri, yeraltı suları gibi ek beslenme kaynakları debiyi artırır.
• Bitki Örtüsü: Gür bitki örtüsü, yağış sularının yavaşça akarsuya ulaşmasını sağlayarak debi rejimini düzenler.
• Arazi Eğimi: Eğimli arazilerde sular hızla akar, bu da debiyi etkiler.

⚠️ Dikkat: Ana akarsu uzunluğu veya akarsu vadisinin genişliği, akarsu debisini doğrudan etkileyen birincil faktörler değildir. Bunlar daha çok akış hızı, havza büyüklüğü veya erozyon gibi diğer süreçleri etkiler.

Umarım bu kapsamlı ders notu, "Dünya'da Su Kaynakları" konusunu daha iyi anlamanıza ve sınavlarınıza daha hazırlıklı girmenize yardımcı olur. Başarılar dilerim!