🎓 10. sınıf Akarsular ve Karstik Şekiller Test 3 - Ders Notu ve İpuçları

Merhaba sevgili 10. sınıf öğrencileri!

Bu ders notu, "Akarsular ve Karstik Şekiller" ünitesindeki temel kavramları ve yer şekillerini pekiştirmeniz için hazırlandı. Akarsuların oluşturduğu aşınım ve birikim şekilleri, karstik arazilerin özellikleri, bu arazilerde oluşan yer şekilleri ve akarsu denge profili gibi kritik konuları kapsayan kapsamlı bir tekrar sunuyoruz. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarınızı yaparken size yol gösterecek ve sıkça hata yapılan noktalara dikkat çekerek başarınızı artıracaktır.

Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Akarsular, yeryüzünü şekillendiren en önemli dış kuvvetlerden biridir. Akarsuların oluşturduğu yer şekilleri, arazinin eğimi, kayaç yapısı, akarsuyun debisi ve taşıdığı yük miktarına göre çeşitlilik gösterir.

Akarsu Aşındırma Şekilleri

• Vadi: Akarsuyun yatağını derine ve yana doğru aşındırmasıyla oluşan oluklardır. Vadi tipleri, arazinin jeolojik yapısına ve aşındırma gücüne göre değişir.
  • Çentik (V Profilli) Vadi: Akarsuyun derine aşındırmasının fazla olduğu, genç ve eğimli arazilerde görülür.
  • Boğaz (Yarma) Vadi: Dağ sıralarını enine yaran vadilerdir.
  • Kanyon Vadi: Farklı dirençteki kayaç tabakalarını aşındırarak oluşan, basamaklı yamaçlara sahip derin vadilerdir.
  • Asimetrik Vadi: Vadinin iki yamacının farklı kayaç yapısına sahip olması veya farklı dış kuvvetlerin etkisiyle aşınım hızlarının farklı olması sonucu oluşan, yamaç eğimleri birbirinden farklı vadilerdir. (Örn: Bir yamaç kalker, diğer yamaç mermer gibi farklı dirençte kayaçlardan oluşabilir.)
  • Kör Vadi: Karstik arazilerde, akarsuyun düdenler vasıtasıyla yer altına inerek akışını yeraltından sürdürmesiyle oluşan, akarsuyun kaybolduğu vadi türüdür.
• Çağlayan (Şelale): Akarsu yatağında farklı dirençteki kayaçların bulunması veya fay basamakları nedeniyle suyun yüksekten düşmesiyle oluşur.
• Dev Kazanı: Çağlayanların düştüğü yerde, suyun ve taşıdığı malzemelerin aşındırmasıyla oluşan derin çukurluklardır.
• Menderes (Büklüm): Akarsu yatağının eğiminin azaldığı yerlerde, akarsuyun yana doğru aşındırma ve biriktirme yapmasıyla oluşan kıvrımlı akış şekilleridir.
• Peri Bacaları: Volkanik tüflerin sel suları tarafından aşındırılması, üst kısımlarının ise daha dirençli bazalt tabakası tarafından korunmasıyla oluşan konik şekillerdir. (⚠️ Dikkat: Karstik bir şekil değildir!)

Akarsu Biriktirme Şekilleri

Akarsuyun taşıma gücünün azaldığı, eğimin azaldığı veya yatağın genişlediği yerlerde taşıdığı malzemeleri bırakmasıyla oluşur.

• Birikinti Konisi: Dağ yamaçlarından inen akarsuların eğimin azaldığı dağ eteklerinde taşıdığı malzemeleri yelpaze şeklinde biriktirmesiyle oluşur.
• Birikinti Yelpazesi: Birikinti konilerinin daha geniş ve yayvan olanıdır.
• Dağ Eteği Ovası: Birden fazla birikinti konisi veya yelpazesinin birleşerek geniş bir alanı kaplamasıyla oluşan ovalardır.
• Taban Seviyesi Ovası: Akarsuyun denize veya göle yaklaştığı, eğimin tamamen azaldığı yerlerde oluşan geniş ovalardır.
• Irmak Adası (Kum Adası): Akarsu yatağında su seviyesinin düştüğü dönemlerde veya yatak eğiminin azaldığı yerlerde, akarsuyun taşıdığı kum ve çakılları biriktirmesiyle oluşan adacıklardır.
• Delta Ovası: Akarsuların taşıdığı alüvyonları denize veya göle döküldüğü ağız kısmında biriktirmesiyle oluşan verimli ovalardır.

Akarsu Denge Profili ve Peneplen (Yontuk Düz)

• Akarsu Denge Profili: Bir akarsuyun yatak eğiminin, aşındırma ve biriktirme faaliyetlerinin dengeli hale geldiği ideal profile denir. Denge profiline ulaşmış bir akarsuyun özellikleri:
  • Yatak eğimi çok azalmıştır.
  • Akış hızı düşüktür.
  • Aşındırma gücü azalmış, biriktirme faaliyetleri artmıştır.
  • Kaynak ile ağız kısmı arasındaki yükselti farkı azalmıştır.
  • Ulaşıma elverişli hale gelmiştir.
  • Hidroelektrik enerji potansiyeli düşüktür (eğim azaldığı için).
  • Yana aşındırma daha belirgindir.
• Peneplen (Yontuk Düz): Akarsu aşındırmasının son aşamasında, yeryüzünün uzun jeolojik süreçler boyunca aşınarak deniz seviyesine yakın, hafif dalgalı, alçak bir düzlüğe dönüşmesidir. Dağların aşınarak alçaldığı, topografyanın düzleştiği bir görünümdür.

İzohips Haritalarında Akarsu Şekillerini Yorumlama

• İzohipslerin sık geçtiği yerler eğimin fazla olduğunu, akarsuyun aşındırma gücünün yüksek olduğunu ve çağlayan/dev kazanı gibi şekillerin görülebileceğini gösterir.
• İzohipslerin seyrek geçtiği yerler eğimin az olduğunu, akarsuyun akış hızının yavaşladığını ve biriktirme şekillerinin (menderes, ova) oluşabileceğini gösterir.

Karstik Şekiller

Karstik şekiller, suda kolay çözünebilen kayaçların (kireç taşı, kalker, jips, kaya tuzu gibi kimyasal tortul kayaçlar) yaygın olduğu arazilerde, yeraltı ve yerüstü sularının kimyasal çözünme ve çökelme faaliyetleriyle oluşturduğu yer şekilleridir.

Karstik Arazilerin Özellikleri

• Kayaçlar genellikle geçirimlidir, bu nedenle yüzey suları kolayca yer altına sızar.
• Yeraltı suları açısından zengindir.
• Tarım alanları sınırlı olabilir (özellikle lapyalı ve dolinli alanlar). Ancak polyeler gibi büyük karstik ovalar verimli tarım alanları sunar.

Karstik Aşınım Şekilleri (Çözünme ile Oluşanlar)

• Lapya: Karstik arazilerde yüzeyde oluşan, birkaç santimetreden birkaç metreye kadar değişebilen oluklar ve yarıklar şeklindeki en küçük karstik aşınım şekilleridir. Tarım için uygun değildir.
• Dolin: Lapyalardan daha büyük, genellikle yuvarlak veya elips şekilli çukurluklardır. Çapları birkaç metreden yüzlerce metreye kadar değişebilir.
• Uvala: Birden fazla dolinin birleşmesiyle oluşan daha büyük çukurluklardır.
• Polye: Karstik arazilerdeki en büyük kapalı çukurluklardır. Genellikle tabanları düz ve verimli alüvyal topraklarla kaplıdır. Bu nedenle tarımsal faaliyetler için oldukça elverişlidir. (Örn: Elmalı, Korkuteli, Muğla ovaları)
• Obruk: Yeraltındaki mağara tavanlarının çökmesiyle oluşan derin ve dik yamaçlı çukurluklardır.
• Düden (Su Batan): Yüzey sularının yer altına sızdığı veya yeraltı sularının yüzeye çıktığı doğal kuyulardır. Kör vadilerde akarsular düdenler aracılığıyla yer altına iner.
• Mağara: Yeraltı sularının kayaçları çözerek oluşturduğu geniş boşluklardır. Sarkıt, dikit ve sütun gibi birikim şekillerini barındırabilir.

Karstik Biriktirme Şekilleri (Çökelme ile Oluşanlar)

• Sarkıt: Mağara tavanından aşağı doğru sarkan, kireçli suyun buharlaşmasıyla oluşan konik şekillerdir.
• Dikit: Mağara tabanından yukarı doğru yükselen, kireçli suyun damlamasıyla oluşan konik şekillerdir.
• Sütun: Sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle oluşan yapılardır.
• Traverten: Karstik kaynaklardan çıkan kireçli suların yeryüzünde basamaklar halinde çökelmesiyle oluşan tortul kayaçlardır. (Örn: Pamukkale Travertenleri)

Genel İpuçları ve Dikkat Edilmesi Gerekenler

• ⚠️ Dikkat: Peri bacaları, volkanik arazilerde oluşan ve akarsu/sel suları tarafından aşındırılan bir yer şeklidir. Karstik bir şekil DEĞİLDİR.
• 💡 İpucu: Akarsu aşındırma şekilleri genellikle eğimin fazla olduğu, biriktirme şekilleri ise eğimin azaldığı yerlerde görülür.
• ⚠️ Dikkat: Karstik şekillerin oluşumu için suda kolay çözünebilen (kalker, jips, kaya tuzu gibi) kimyasal tortul kayaçların varlığı şarttır.
• 💡 İpucu: Polye ovaları, karstik arazilerde tarım için en elverişli alanlardır ve ekonomik faaliyetlere olanak tanır.
• ⚠️ Dikkat: Denge profiline ulaşmış bir akarsuyun hidroelektrik enerji potansiyeli düşüktür çünkü eğim azalmıştır. Yüksek potansiyel için eğimin fazla olması gerekir.
• 💡 İpucu: İzohips haritalarında akarsuyun aktığı vadi boyunca izohipsler "V" şeklinde içeri doğru kıvrılır. "V"nin ucu akarsuyun kaynağını (yüksek kısmı) gösterir.

Umarım bu ders notu, "Akarsular ve Karstik Şekiller" konusundaki bilgilerinizi pekiştirmenize yardımcı olur. Başarılar dilerim!