Merhaba 10. sınıf öğrencileri!

Bu ders notu, "Kayaçlar" ünitesi kapsamında karşılaştığınız test sorularını temel alarak hazırlanmıştır. Amacımız, bu notlar sayesinde kayaçların oluşumu, sınıflandırılması, özellikleri ve yer şekilleriyle ilişkisi gibi kritik konuları pekiştirmenizi sağlamaktır. Sınav öncesi son tekrarınız için kapsamlı bir rehber niteliğindedir.

1. Kayaçların Genel Sınıflandırması

Yer kabuğunu oluşturan minerallerin bir araya gelmesiyle oluşan doğal maddelere kayaç denir. Kayaçlar, oluşum şekillerine göre üç ana gruba ayrılır:

• Püskürük (Magmatik) Kayaçlar: Magmanın yeryüzüne çıkarak veya yer kabuğunun derinliklerinde soğuyup katılaşmasıyla oluşurlar.
• Tortul (Sedimanter) Kayaçlar: Dış kuvvetler (rüzgar, su, buzullar) tarafından aşındırılan malzemelerin birikip sıkışması ve çimentolaşmasıyla oluşurlar.
• Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar: Mevcut püskürük veya tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında fiziksel ve kimyasal değişime uğramasıyla oluşurlar.

2. Püskürük (Magmatik) Kayaçlar

Magmanın soğuma yerine ve hızına göre ikiye ayrılırlar:

• İç Püskürük (Derinlik) Kayaçları:
  • Magmanın yer kabuğunun derinliklerinde, yavaş yavaş soğumasıyla oluşurlar.
  • Yavaş soğuma nedeniyle minerallerin büyümesi için yeterli zaman olduğundan, genellikle iri kristalli bir yapıya sahiptirler.
  • Örnekler: Granit, Siyenit, Gabro.
• Dış Püskürük (Yüzey) Kayaçları:
  • Magmanın volkanik faaliyetlerle yeryüzüne çıkarak (lav olarak) hızla soğumasıyla oluşurlar.
  • Hızlı soğuma nedeniyle mineraller küçük kalır veya hiç kristalleşemez, bu yüzden ince kristalli veya camsı (amorf) bir yapıya sahiptirler.
  • Örnekler: Bazalt, Andezit, Obsidyen (volkan camı), Tüf.

⚠️ Dikkat: Püskürük kayaçlar, oluşumları sırasında yüksek sıcaklıkta oldukları için genellikle fosil içermezler.

3. Tortul (Sedimanter) Kayaçlar

Dış kuvvetlerin taşıdığı malzemelerin birikmesiyle oluşurlar. Genellikle tabakalı bir yapıya sahiptirler ve fosil içerebilirler.

• Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar:
  • Mekanik aşınma sonucu oluşan kayaç kırıntılarının birikip sıkışmasıyla meydana gelirler.
  • Örnekler: Konglomera (Çakıl taşı), Kum taşı, Kil taşı.
• Kimyasal Tortul Kayaçlar:
  • Suda erimiş halde bulunan minerallerin çökelmesiyle oluşurlar.
  • Örnekler: Kalker (Kireç taşı), Jips (Alçı taşı), Kaya tuzu, Traverten.
• Organik Tortul Kayaçlar:
  • Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip sıkışması ve kimyasal değişime uğramasıyla oluşurlar.
  • Örnekler: Kömür (Antrasit, Taş kömürü, Linyit, Turba gibi türleri vardır), Tebeşir, Mercankaya.

💡 İpucu: Kömür, Karbonifer döneminde oluşmuş ve Sanayi Devrimi'nden itibaren önemli bir enerji kaynağı olmuştur. Organik tortul kayaçlar grubuna aittir.

4. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar

Mevcut kayaçların (püskürük veya tortul) yer kabuğunun derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında yapısal ve mineralojik olarak değişime uğramasıyla oluşurlar.

• Örnekler ve Dönüşümler:
• Kalker (tortul) → Mermer (başkalaşım)
• Granit (püskürük) → Gnays (başkalaşım)
• Kil taşı (tortul) → Şist (başkalaşım)
• Kum taşı (tortul) → Kuvarsit (başkalaşım)
• Kömür (organik tortul) → Elmas (başkalaşım)

5. Kayaçların Fiziksel Özellikleri

• Sertlik: Kayaçların çizilmeye veya aşınmaya karşı gösterdiği dirençtir. Mohs sertlik skalası ile ölçülür.
• En sert kayaç/mineral: Elmas.
• En yumuşak kayaç/mineral: Talk.
• Kristal Yapısı: Kayaçları oluşturan minerallerin boyutları ve düzenidir. Püskürük kayaçlarda soğuma hızıyla doğrudan ilişkilidir.

6. Kayaçlarla İlişkili Yer Şekilleri ve Jeolojik Süreçler

• Peribacaları: Volkanik tüflerin ve bazaltların bulunduğu arazilerde, sel sularının ve rüzgarın farklı dirençteki tabakaları aşındırmasıyla oluşan ilginç yer şekilleridir.
  

  💡 İpucu: Peribacaları, hem iç kuvvetler (volkanizma ile tüf oluşumu) hem de dış kuvvetler (su ve rüzgar aşındırması) sonucunda meydana gelir.

• Volkanik Platolar: Volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne yayılan lavların geniş alanları kaplayarak oluşturduğu yüksek düzlüklerdir. Daha sonra akarsular tarafından derin vadilerle parçalanabilirler. Türkiye'de Erzurum-Kars Yöresi bu tür platolara örnektir.
• Regresyon: Deniz seviyesinin karalara göre alçalması veya karaların yükselmesi sonucu deniz sularının çekilmesidir. Bu durum, deniz tabanında biriken tortul kayaçların (fiziksel veya organik tortul) açığa çıkmasına neden olabilir.
• Mercan Adaları (Atoller): Deniz canlılarından olan mercanların üst üste birikmesiyle oluşan organik tortul kayaçlardır. Bu birikimler zamanla su yüzüne çıkarak adalar oluşturabilir. Mercankaya ve tebeşir, organik tortul kayaçlara örnektir.
• Fosiller: Canlı kalıntılarının tortul kayaçlar içinde korunmuş halleridir. Tortul kayaçlar, fosil içerme potansiyeli yüksek olan kayaçlardır. Püskürük ve başkalaşım kayaçlarında ise fosillere rastlanmaz veya çok nadirdir.

Bu ders notu, kayaçlar konusundaki temel bilgileri özetlemekte ve testlerde sıkça karşılaşılan kavramları vurgulamaktadır. Başarılar dileriz!