🎓 9. sınıf İsimler (Adlar) Test 1 - Ders Notu ve İpuçları

Bu ders notu, 9. sınıf Türkçe müfredatının temel konularından biri olan "İsimler (Adlar)" konusunu kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. İsimlerin tanımı, anlamlarına ve yapılarına göre çeşitleri, aldıkları çekim ekleri ve ek fiille yüklem olma durumları gibi kritik başlıklar üzerinde durulmuştur. Bu notlar, sınav öncesi hızlı bir tekrar ve konu pekiştirme için idealdir.

1. İsim (Ad) Nedir?

• Canlı ve cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, çeşitli durumları, kavramları bildiren sözcüklere isim (ad) denir.
• Bir sözcüğün isim olup olmadığını anlamak için genellikle "-mek, -mak" mastar ekini alıp almadığına bakılır. Eğer almıyorsa isim olma ihtimali yüksektir. Ancak bu her zaman kesin bir kural değildir, bazı fiilimsiler (isim-fiiller) de isim gibi davranır.

2. Anlamlarına Göre İsimler

a. Özel İsim - Cins İsim

• Özel İsim: Tek bir varlığı veya topluluğu karşılayan, benzeri olmayan varlıklara verilen adlardır. Baş harfleri daima büyük yazılır ve özel isimlere gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır (bazı istisnalar hariç, örneğin kurum adları).
  Örnek: Türkiye, İstanbul, Ayşe.
• Cins İsim (Tür Adı): Aynı türden varlıkların ortak adıdır. Çoğul eki alabilirler, genellikle küçük harfle başlarlar.
  Örnek: ağaç, masa, insan, duygu, şehir.
• ⚠️ Dikkat: Bazı cins isimler cümle içinde özel isim gibi kullanılabilir (örneğin "Güneş" gezegen adı olarak, "Ay" gezegen adı olarak). Bazı özel isimler ise benzetme yoluyla cins isim gibi kullanılabilir (örneğin "Bu çocuk tam bir Fatih!").

b. Somut İsim - Soyut İsim

• Somut İsim: Beş duyu organımızdan (görme, işitme, koklama, tatma, dokunma) en az biriyle algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan isimlerdir.
  Örnek: masa, hava, ses, koku, sıcaklık.
• Soyut İsim: Beş duyu organımızla algılayamadığımız, ancak zihnimizde varlığını kabul ettiğimiz, duygu, düşünce, kavram gibi varlıkları karşılayan isimlerdir.
  Örnek: sevgi, korku, rüya, mutluluk, akıl, cesaret.
• 💡 İpucu: Bir sözcüğün somut mu soyut mu olduğunu anlamak için onu hissedip hissedemediğinizi, görüp göremediğinizi düşünün.

c. Tekil İsim - Çoğul İsim - Topluluk İsmi

• Tekil İsim: Aynı türden tek bir varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul eki (-ler, -lar) almamışlardır.
  Örnek: kitap, öğrenci, ev.
• Çoğul İsim: Tekil isimlerin sonuna "-ler, -lar" çoğul eki getirilerek birden çok varlığı karşılayan isimlerdir.
  Örnek: kitaplar, öğrenciler, evler.
• Topluluk İsmi: Çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı bir bütün olarak karşılayan isimlerdir.
  Örnek: ordu, sınıf, sürü, meclis, millet, aile.
• ⚠️ Dikkat: Topluluk isimleri çoğul eki alabilir ve bu durumda birden fazla topluluğu ifade eder (örneğin "ordular", "sınıflar").

3. Yapılarına Göre İsimler

a. Basit İsim

• Herhangi bir yapım eki almamış, kök halinde olan veya sadece çekim eki almış isimlerdir.
  Örnek: ev, göz, su, evler, gözüm.

b. Türemiş İsim

• İsim veya fiil köklerine yapım eki getirilerek oluşturulmuş isimlerdir. Yapım eki, sözcüğün anlamını veya türünü değiştirir.
  Örnek: göz-lük, ev-li, bilgi (bil-gi), duygu (duy-gu), yansıma (yansımak-a).
• Yansımadan Türemiş İsimler: Doğadaki seslerin taklidi olan yansıma sözcüklerine yapım eki getirilerek oluşturulan isimlerdir.
  Örnek: gürültü (gür-ültü), horultu (hor-ultu), fısıltı (fısıl-tı).

c. Birleşik İsim

• Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek yeni bir kavramı karşılamasıyla oluşan isimlerdir. Farklı şekillerde oluşabilirler (isim + isim, isim + fiil, fiil + fiil vb.).
  Örnek: denizaltı, bilgisayar, mirasyedi, kuşburnu, gecekondu.

4. İsim Çekim Ekleri

• İsimlere gelerek onların cümledeki görevini belirleyen, ancak anlamını veya türünü değiştirmeyen eklerdir.
• Çoğul Eki: -ler, -lar (Yukarıda açıklandı.)
• İyelik (Sahiplik) Ekleri: Varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklerdir.
  Örnek: ev-im (benim evim), ev-in (senin evin), ev-i (onun evi), ev-imiz (bizim evimiz), ev-iniz (sizin eviniz), ev-leri (onların evi/evleri).
• Hâl (Durum) Ekleri: İsmin cümledeki görevini belirleyen eklerdir.
  • Belirtme Hâli Eki (-ı, -i, -u, -ü): Nesne görevindeki ismi belirtir.
    Örnek: Kitab-ı okudum.
  • Yönelme Hâli Eki (-a, -e): Yönelme, yaklaşma bildirir.
    Örnek: Okul-a gittim.
  • Bulunma Hâli Eki (-da, -de, -ta, -te): Bulunma, kalma bildirir.
    Örnek: Ev-de kaldım.
  • Ayrılma (Çıkma) Hâli Eki (-dan, -den, -tan, -ten): Ayrılma, uzaklaşma bildirir.
    Örnek: Okul-dan geldim.
• ⚠️ Dikkat: İyelik ekleri ile belirtme hâli ekini karıştırmamak önemlidir. "Onun evi"ndeki "-i" iyelik eki, "Evi temizledi"deki "-i" ise belirtme hâli ekidir. Cümledeki anlam ve işlevlerine dikkat edilmelidir.

5. Ek Fiil (Ek Eylem) ve İsim Cümleleri

• Ek fiil (-imek), isim soylu sözcüklerin (isim, zamir, sıfat, fiilimsi) yüklem olmasını sağlayan bir yardımcı fiildir.
• Ek fiilin dört kipi vardır:
  • Geniş Zaman: -dir, -dır, -tır, -tir (genellikle düşebilir) (Örnek: Öğrenci-dir.)
  • Görülen Geçmiş Zaman: -di, -dı, -ti, -tı (Örnek: Öğrenci-y-di.)
  • Duyulan Geçmiş Zaman: -miş, -mış, -müş, -muş (Örnek: Öğrenci-y-miş.)
  • Şart Kipi: -se, -sa (Örnek: Öğrenci-y-se.)
• Bir cümlenin yüklemi isim soylu bir sözcükse (isim, zamir, sıfat, fiilimsi) ve ek fiil almışsa, o cümle isim cümlesidir. Yüklemi çekimli bir fiil olan cümleler ise fiil cümlesidir.
• 💡 İpucu: Yüklemi bulduktan sonra, yüklemin sonundaki ekin bir çekimli fiil eki mi (gel-di, oku-yor) yoksa ek fiil eki mi (güzel-di, öğrenci-y-miş) olduğuna bakarak cümlenin türünü belirleyebilirsiniz.

6. İsim-Fiiller (Eylem Adları)

• Fiil kök veya gövdelerine "-ma, -me", "-ış, -iş, -uş, -üş", "-mak, -mek" ekleri getirilerek türetilen ve cümlede isim gibi kullanılan sözcüklerdir.
• Bunlar fiilden türemelerine rağmen artık birer isim gibi davranır ve isimlerin aldığı çekim eklerini alabilirler.
• Örnek: oku-mak, gel-iş, yaz-ma.
• ⚠️ Dikkat: İsim-fiiller, fiilimsilerin bir türüdür ve isim soylu sözcükler kategorisinde değerlendirilirler. Ancak kökleri fiil olduğu için bazen fiillerle karıştırılabilirler. Cümledeki görevine ve aldığı eklere dikkat edilmelidir.

7. İsim Olmayan Sözcükleri Tanıma

• Türkçede isimlerin yanı sıra fiiller, sıfatlar, zarflar, zamirler, edatlar, bağlaçlar ve ünlemler gibi farklı sözcük türleri bulunur.
• Bir sözcüğün isim olup olmadığını anlamak için:
  • "-mek, -mak" mastar ekini alıp almadığına bakın (almıyorsa isim olabilir).
  • Çoğul eki (-ler, -lar) alıp almadığına bakın (alıyorsa isim olabilir).
  • İyelik eki alıp almadığına bakın (alıyorsa isimdir).
  • Hâl ekleri alıp almadığına bakın (alıyorsa isimdir).
  • Cümledeki görevine bakın (özne, nesne, dolaylı tümleç, yüklem (ek fiille) olabiliyorsa isimdir).
• 💡 İpucu: Özellikle fiiller ve isim-fiiller arasındaki farka dikkat edin. Bir sözcük hareket bildiriyorsa ve çekimli bir fiil eki almışsa fiildir. Hareket bildirip isim çekim ekleri alabiliyor veya isim görevinde kullanılıyorsa isim-fiil olabilir.

Bu ders notu, "İsimler" konusundaki temel bilgileri ve sıkça karşılaşılan detayları içermektedir. Konuları tekrar ederken bu notlardan faydalanarak eksiklerinizi tamamlayabilir ve sınavlara daha iyi hazırlanabilirsiniz. Başarılar dileriz!